Stand van wetenschap en praktijk

Stand van wetenschap en praktijk van psychomotorische therapie

Inleiding

Onderstaand overzicht geeft een selectie van de ‘stand van wetenschap en praktijk’ binnen de psychomotorische therapie (PMT) voor veel voorkomende doelgroepen. Het overzicht is gemaakt vanuit de portefeuille kennisinnovatie & onderzoek van de Nederlandse Vereniging voor Psychomotorische Therapie (NVPMT). Per doelgroep wordt een beknopte opsomming gegeven van zowel wetenschappelijke studies (reviews, meta-analyses, effectstudies, instrumentontwikkeling) als ook praktijkstudies, die bijdragen aan ‘evidence based’ en ‘practice based’ onderbouwing van het vakgebied. De psychomotorisch therapeut is specialist in het gepersonaliseerd toepassen van combinaties van diverse methodieken gericht op lichaamsbeleving en bewegingsgedrag (‘matched care’). Internationale evidentie voor specifieke methodieken als ‘exercise’, ‘relaxatie’ of ‘yoga’ wordt meegenomen ter onderbouwing van PMT, omdat ze onder de paraplu van PMT worden toegepast bij diverse doelgroepen. Het overzicht is als naslagwerk bestemd voor vakgenoten, studenten en vertegenwoordigers van het beroep in de kwaliteitsstandaard van goede zorg (zorgstandaarden, multidisciplinaire richtlijnen, generieke modules) en in strategisch overleg met zorgautoriteiten en verzekeraars.
Uitgangspunt is de ‘expert-based’ beschrijving van PMT in het handboek ‘Psychomotor interventions for mental health; adults’ (De Lange, Glas, Van Busschbach, Emck, & Scheeuwe, 2019). Onderstaand overzicht van doelgroepen is uitgebreider dan het handboek en kan verder aangevuld worden. Het is een ‘dynamisch’ overzicht dat kan worden bijgesteld en geactualiseerd. Opmerkingen en suggesties kunnen worden gemaild naar de kennisinnovator van de NVPMT: onderzoek@nvpmt.nl.

Inhoudsopgave

Stemmings- en angststoornissen

Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen in de GGZ en revalidatie

Eetstoornissen

Posttraumatische stressstoornis en dissociatieve stoornissen

Psychotische stoornissen

Ernstige Psychiatrische Aandoeningen en leefstijlproblematiek

Acute psychiatrie

Persoonlijkheidsstoornissen

Gedrags- en impulscontrolestoornissen, waaronder forensische psychiatrie

Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen

- ADHD

- Autisme Spectrum Stoornissen

- Verstandelijke Beperkingen

Neurocognitieve stoornissen, met name bij ouderen

Stoornissen in het gebruik van middelen

Aanpassingsstoornissen, met name burn-out en stress

Kinder en jeugd

Stemmings- en angststoornissen

Een uitwerking van PMT bij stemmingsstoornissen en bij angststoornissen is te vinden in het PMT handboek (Van Busschbach, Bluming & Scheewe, 2019; Glas & Moeke-Murris, 2019).
Bij stemmingsstoornissen laten reviews en meta-analyses van RCTs evidentie zien voor toepassing van fysieke inspanning zoals running (Cooney e.a., 2014; Josefsson, Lindwall, & Archer, 2014; Krogh e.a., 2017; Kvam, Kleppe, Nordhus & Hovland, 2016; Morres e.a., 2019, Schuch e.a., 2016; 2017) en de werking hierbij van neurobiologische mechanismen (Beserra e.a. 2018 ; Muzio e.a., 2016; Wegner e.a, 2014; Koppelmans & Weisenbach, 2019). Ook in preventieve zin is er evidentie voor (Harvey et al, 2018). Voorwaarde is de professionele ondersteuning van m.n. de motivatie om te (blijven) bewegen (Knapen, Vancampfort, Moriën & Marchal, 2015; Kruisdijk e.a., 2018), zoals bij PMT gebeurt. In Nederland is een PMT-proefschrift verschenen met wetenschappelijke onderbouwing van runningtherapie in een RCT (Bosscher, 1991). Een review vanuit de psychosomatische fysiotherapie wijst op gunstige resultaten van runningtherapie bij depressie (Bongers & Dijkerman, 2013). Bij bipolaire depressie is evidentie in ontwikkeling (Vancampfort et al, 2013a).
Naast inspanning hebben ontspanningsvormen een gunstig effect, zowel op stemming als op angst, door invloed op het centrale zenuwstelsel en hormonale processen. Bijvoorbeeld: tai chi (Wang et al., 2010; Wang et al., 2014), mindfulness (Goldberg e.a., 2018), yoga en ademhalingsoefeningen (Cramer, Lauche, Langhorst & Dobos, 2013; 2016; Streeter e.a., 2017).
Enige evidentie is er ook voor interventies met focus op lichaamsbeleving (Röhricht, 2009; Röhricht et al, 2013). Positieve lichamelijke sensaties leiden de aandacht af van negatieve zelfevaluatie en agressieve impulsen, terwijl gebruik van lichaamskracht de eigen grenzen versterkt (Röhricht, Gallagher, Geuter & Hutto, 2014). PMT onderzoek benadrukt het belang van aandacht voor lichaamsbeleving in de klinische praktijk (Scheffers et al, 2019).
Evidentie voor emotieregulatie door PMT bij depressie en angst is met name ‘practice based‘, gericht op eigen kracht en competentiebeleving, empatisch vermogen en regulatie van stress, adem en energie (Bluming, 2016).
PMT bij angst- en stemmingsstoornissen sluit aan bij het ‘uniform behandelmodel‘ van de cognitieve gedragstherapie, met name in de behandeling van vermijdingsgedrag (Barlow, Allen, & Choate, 2016). Het gaat om herwaardering van lichaamssignalen en uitvoeren van gedragsexperimenten, met aandacht voor cognitieve herstructurering (Roemen-van Haaren, 2010).
Evidentie is er voor het beschermend effect van fysieke inspanning bij angst (Schuch et al, 2019; Wipfli, Rethorst & Landers, 2008). Van belang ook is de aandacht voor relaxatie, fysiek contact, eigen kracht en inhibitie van agressie. Voorbeelden zijn affect-gerichte lichaamstherapie  (Berg, Sandell, & Sandahi, 2009) en ademtherapie (Van Dixhoorn, Scheffers, & Van Busschbach, 2017).

Referenties

Barlow, D. H., Allen, L. B., & Choate, M. L. (2016). Toward a unified treatment for emotional disorders–republished article. Behavior therapy, 47(6), 838-853.

Berg, A.L.; Sandell, R. & Sandahi, C. (2009). Affect-focused Body Psychotherapy in patients with generalised anxiety disorder: Evaluation of an integrative method. Journal of Psychotherapy Integration, 19, 67-85.

Beserra, A. H. N., Kameda, P., Deslandes, A. C., Schuch, F. B., Laks, J., & Moraes, H. S. D. (2018). Can physical exercise modulate cortisol level in subjects with depression? A systematic review and meta-analysis. Trends in psychiatry and psychotherapy, 40(4), 360-368.

Bluming, M. (2016) In mijn kracht met de ander. Kickboksen en psychomotorische therapie in de praktijk. Tijdschrift voor vaktherapie, 2016, 1(12), 3-9.

Bongers, C.M., & Dijkerman, T.J. (2013) Running therapy and major depressive disorders: a systematic review. Psychologie & Gezondheid

Bosscher, R. (1991). Runningtherapie bij depressie. Academisch proefschrift. Amsterdam: Vrije Universiteit.

Cooney, G., Dwan, K., & Mead, G. (2014). Exercise for depression. Jama, 311(23), 2432-2433.

Cramer, H., Lauche, R., Langhorst, J., & Dobos, G. (2013). Yoga for depression: A systematic review and meta‐analysis. Depression and anxiety, 30(11), 1068-1083.

Cramer, H., Lauche, R., Langhorst, J., & Dobos, G. (2016). Is one yoga style better than another? A systematic review of associations of yoga style and conclusions in randomized yoga trials. Complementary therapies in medicine, 25, 178-187.

Glas, O., & Moek-Murris, E. (2019). Psychomotor interventions for anxiety disorders. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 86-109). Amsterdam: Boom.

Goldberg, S. B., Tucker, R. P., Greene, P. A., Davidson, R. J., Wampold, B. E., Kearney, D. J., & Simpson, T. L. (2018). Mindfulness-based interventions for psychiatric disorders: A systematic review and meta-analysis. Clinical psychology review, 59, 52-60.

Harvey, S. B., Øverland, S., Hatch, S. L., Wessely, S., Mykletun, A., & Hotopf, M. (2018). Exercise and the prevention of depression: results of the HUNT cohort study. American Journal of Psychiatry, 175(1), 28-36.

Josefsson, T., Lindwall, M., & Archer, T. (2014). Physical exercise intervention in depressive disorders: Meta‐analysis and systematic review. Scandinavian journal of medicine & science in sports, 24(2), 259-272.

Knapen, J., Vancampfort, D., Moriën, Y., & Marchal, Y. (2015). Exercise therapy improves both mental and physical health in patients with major depression. Disability and rehabilitation, 37(16), 1490-1495.

Koppelmans, V., & Weisenbach, S. L. (2019). Mechanisms underlying exercise as a treatment for depression. American Journal of Geriatric Psychiatry, 27, 617-618.

Krogh, J., Hjorthøj, C., Speyer, H., Gluud, C., & Nordentoft, M. (2017). Exercise for patients with major depression: a systematic review with meta-analysis and trial sequential analysis. BMJ open, 7(9), e014820.

Kruisdijk, F., Hendriksen, I., Tak, E., Beekman, A. J., & Hopman-Rock, M. (2018). EFFORT-D study process evaluation: challenges in conducting a trial into the effects of running therapy in patients with major depressive disorder. Annals of General Psychiatry, 17(1), 10.

Kvam, S., Kleppe, C. L., Nordhus, I. H., & Hovland, A. (2016). Exercise as a treatment for depression: a meta-analysis. Journal of affective disorders, 202, 67-86.

Morres, I. D., Hatzigeorgiadis, A., Stathi, A., Comoutos, N., Arpin‐Cribbie, C., Krommidas, C., & Theodorakis, Y. (2019). Aerobic exercise for adult patients with major depressive disorder in mental health services: A systematic review and meta‐analysis. Depression and anxiety, 36(1), 39-53.

Muzio, L., Brambilla, V., Calcaterra, L., D’Adamo, P., Martino, G., & Benedetti, F. (2016). Increased neuroplasticity and hippocampal microglia activation in a mice model of rapid antidepressant treatment. Behavioural brain research, 311, 392-402.

Roemen-Van Haaren, M. (2010). Anders denken en doen. Psychomotorische therapie vanuit een cognitief therapeutische invalshoek bij een depressiebehandeling. In: J. de Lange (Red.) Psychomotorische therapie. Lichaams- en bewegingsgerichte interventies in de ggz. (p.17-34). Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Röhricht, F. (2009). Body oriented psychotherapy. The state of the art in empirical research and evidence-based practice: A clinical perspective. Body, Movement & Dance in Psychotherapy, 4, 135-156 

Röhricht, F., Papadopoulos, N., & Priebe, S. (2013). An exploratory randomized controlled trial of body psychotherapy for patients with chronic depression. Journal of affective disorders, 151(1), 85-91.

Röhricht, F., Gallagher, S., Geuter, U., & Hutto, D. D. (2014). Embodied cognition and body psychotherapy: The construction of new therapeutic environments. Sensoria: A Journal of Mind, Brain & Culture, 10(1).

Scheffers, M., van Duijn, M. A. J., Beldman, M., Bosscher, R. J., van Busschbach, J. T., & Schoevers, R. A. (2019). Body attitude, body satisfaction and body awareness in a clinical group of depressed patients: an observational study on the associations with depression severity and the influence of treatment. Journal of affective disorders, 242, 22-28.

Schuch, F. B., Vancampfort, D., Richards, J., Rosenbaum, S., Ward, P. B., & Stubbs, B. (2016). Exercise as a treatment for depression: a meta-analysis adjusting for publication bias. Journal of psychiatric research, 77, 42-51.

Schuch, F., Vancampfort, D., Firth, J., Rosenbaum, S., Ward, P., Reichert, T., ... & Stubbs, B. (2017). Physical activity and sedentary behavior in people with major depressive disorder: a systematic review and meta-analysis. Journal of affective disorders, 210, 139-150.

Schuch, F. B., Stubbs, B., Meyer, J., Heissel, A., Zech, P., Vancampfort, D., Rosenbaum, S., Deenik, J., Firth, J., Ward, P. B., Carvalho, A. F. & Hiles, S. A. (2019) Physical activity protects from incident anxiety: A meta-analysis of prospective cohort studies. Depression and Anxiety, 36, 846-858.

Stetter, F., & Kupper, S. (2002). Autogenic training: a meta-analysis of clinical outcome studies. Applied psychophysiology and biofeedback, 27(1), 45-98.

Van Busschbach, J.T., Bluming, M., & Scheewe, T.W. (2019) Psychomotor interventions for depressive disorders. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 86-109). Amsterdam: Boom.

Vancampfort, D., Correll, C. U., Probst, M., Sienaert, P., Wyckaert, S., De Herdt, A., ... & De Hert, M. (2013a). A review of physical activity correlates in patients with bipolar disorder. Journal of affective disorders, 145(3), 285-291.

Van Dixhoorn, J. (1998). Ontspanningsinstructie. Principes en oefeningen. Maarssen: Elsevier/Bunge.

Wang, F., Lee, E. K. O., Wu, T., Benson, H., Fricchione, G., Wang, W., & Yeung, A. S. (2014). The effects of tai chi on depression, anxiety, and psychological well-being: a systematic review and meta-analysis. International journal of behavioral medicine, 21(4), 605-617.

Wegner, M., Helmich, I., Machado, S., E Nardi, A., Arias-Carrión, O., & Budde, H. (2014). Effects of exercise on anxiety and depression disorders: review of meta-analyses and neurobiological mechanisms. CNS & Neurological Disorders-Drug Targets (Formerly Current Drug Targets-CNS & Neurological Disorders), 13(6), 1002-1014.

Wipfli B.M., Rethorst C.D. & Landers D.M. (2008). The anxiolytic effects of exercise: A meta-analysis of randomized trials and dose–response analysis. Journal of Sport & Exercise Psychology 30: 392-410.

Somatisch-symptoomstoornis en verwante stoornissen in de GGZ en revalidatie

Een uitwerking van PMT bij somatisch-systeemstoornis en verwante stoornissen is te vinden in het PMT-handboek (Van der Maas & Tijssen, 2019). PMT-proefschriften op dit terrein zijn geschreven door Van der Maas (2015a) en Kalisvaart (2019).
Review van onderzoek wijst op de effectiviteit van lichaamsbewustzijnsinterventies bij fibromyalgie en chronische vermoeidheid (Courtois, Cools, & Calsius, 2015; Gard, 2005). Een RCT van lichaamsgerichte psychotherapie bij somatoforme stoornissen laat effect zien op reductie van somatische klachten, verhoging van zelfacceptatie en kwaliteit van leven (Röhricht et al, 2019). Een andere RCT laat zien dat ademtherapie chronische rugpijn verlicht (Mehling e.a., 2005). Nog een voorbeeld toont aan dat Turkse immigranten met chronische somatische stoornissen profiteren van bioenergetische oefeningen (Nickel e.a., 2006).
Ten aanzien van de somatisch-systeemstoornis en verwante stoornissen is PMT gericht op het verstoorde contact met het lichaam (Kalisvaart & Van der Maas, 2017), vanwege de grote invloed op de kwaliteit van leven (Zonneveld e.a., 2013). PMT-technieken leveren diagnostische informatie op, bijvoorbeeld door psychometrische analyse van lichaamstekeningen (Kalisvaart e.a., 2012; Kalisvaart, Van Busschbach, Van Broeckhuysen-Kloth, & Geenen, 2018). Onderzoek vanuit PMT heeft bijgedragen aan de nodige ontwikkeling van vragenlijsten (Scheffers e.a., 2015; 2018; Van der Maas, 2012; 2015a; 2016).
PMT-interventies worden regulier toegepast in de behandeling van chronisch somatische aandoeningen (Emck & Bosscher, 2005). PMT-modellen zijn er bijvoorbeeld voor chronische pijn (Van der Meijden-van der Kolk & Bosscher, 2010) en conversie (Goffin, Broekmans & Besemer, 2010). PMT richt zich op thema’s die genoemd worden in een review van effectieve benaderingen (Carnes e.a., 2012). Expliciet gaat het om ontspanning, graduele activering (Köke, Van wilgen, Engers, & Geilen, 2007), lichaamsbewustzijn en emotieregulatie (Füstös, Gramann, Herbert, & Pollatos, 2013; Van der Maas e.a., 2015b) en sociale interactie (Scheffers e.a., 2016).
Nieuw is het testen van ‘virtual reality’ om het lichaamsbewustzijn te verhogen bij chronische pijn (Kroezen, 2017).

Referenties

Carnes, D., Homer, K. E., Miles, C. L., Pincus, T., Underwood, M., Rahman, A., & Taylor, S. J. (2012). Effective delivery styles and content for self-management interventions for chronic musculoskeletal pain: a systematic literature review. The Clinical journal of pain, 28(4), 344-354.

Courtois, I, Cools, F., & Calsius, J. (2015). Effectiveness of body awareness interventions in fibromyalgia and chronic fatigue syndrome: a systematic review and meta-analysis. Journal of bodywork and movement therapies, 19, 35-56.

Emck, C., & Bosscher, R. J. (2005). Psychomotorisch interventies voor mensen die lijden aan chronische somatische aandoeningen. In D. J. Lange, & R.J. Bosscher (Eds.), Psychomotorische therapie in de praktijk (pp. 1-24). Nijmegen: Cure & Care.

Füstös, J., Gramann, K., Herbert, B. M., & Pollatos, O. (2013). On the embodiment of emotion regulation: interoceptive awareness facilitates reappraisal. Social cognitive and affective neuroscience, 8(8), 911-917.

Goffin, J. J. M., Broekmans, S. D., & Besemer, J. (2010). Ik heb écht iets. Een psychomotorisch hulpverleningsmodel voor de behandeling van cliënten met een conversiestoornis. In: J. de Lange (Ed). Psychomotorische therapie. Lichaams-en bewegingsgerichte interventies in de GGZ (pp. 71-94). Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Gard, G. (2005). Body awareness therapy for patients with fibromyalgia and chronic pain. Disability and rehabilitation, 27(12), 725-728.

Kalisvaart, H. (2019). Body-relatedness in somatic symptom disorder. Academisch proefschrift. Utrecht: Universiteit.

Kalisvaart, H., Van Broeckhuysen, S., Bühring, M., Kool, M. B., Van Dulmen, S., & Geenen, R. (2012). Definition and structure of body-relatedness from the perspective of patients with severe somatoform disorder and their therapists. PloS one, 7(8).

Kalisvaart, H., Van Busschbach, J. T., Van Broeckhuysen-Kloth, S. A. M., & Geenen, R. (2018). Body drawings as an assessment tool in somatoform disorder. The Arts in Psychotherapy, 59, 46-53. 

Kalisvaart, H., & Van der Maas, L.C. (2017). Bevorderen van lichaamsbewustzijn met lichaamsgerichte therapie. In: J. Rosmalen, Y. van Rood, H. van der Horst, & S. Visser (Eds), Handboek behandeling van somatisch onvoldoende verklaarde lichamelijke klachten (pp. 377-386). Houten: LannooCampus.

Köke, A., van Wilgen, P., Engers, A., & Geilen, M. (2007). Graded activity: een gedragsmatige behandelmethode voor paramedici. Bohn Stafleu van Loghum.

Kroezen, M. E. (2017). Body awareness in Virtual Reality therapy for chronic pain (Master's thesis, University of Twente).

Mehling, W. E., Hamel, K. A., Acree, M., Byl, N., & Hecht, F. M. (2005). Randomized controlled trial of breath therapy for patients with chronic low-back pain. Alternative therapies in health and medicine, 11(4), 44-53.

Nickel, M., Cangoez, B., Bachler, E., Muehlbacher, M., Lojewski, N., Mueller-Rabe, N., et al (2006). Bioenergetic exercises in inpatient treatment of Turkish immigrants with chronic somatoform disorders: A randomized, controlled study. Journal of Psychosomatic Research, 61, 507–513

Röhricht, F., Sattel, H., Kuhn, C., & Lahmann, C. (2019). Group body psychotherapy for the treatment of somatoform disorder-a partly randomised-controlled feasibility pilot study. BMC psychiatry, 19(1), 120.

Scheffers, M., Kalisvaart, H., Van Busschbach, J. T., Bosscher, R. J., Van Duijn, M. A. J., Van Broeckhuysen-Kloth, S. A. M., …. & Geenen, R. (2018). Body image in patients with somatoform disorder. BMC Psychiatry, 18(1), 346. 

Scheffers, M. W. J., Kalisvaart, H. J. B., Van Busschbach, J. T., Van Broeckhuysen-Kloth, S., Bosscher, R. J., Schoevers, R. A., & Geenen, R. (2015). Body-relatedness in severe somatoform disorder: Evaluation of the Dresden Body Image Questionnaire. Journal of Psychosomatic Research, 78(6), 622-622.

Scheffers, M., Nissen, I., Verveld, S., van Berkel, K., Hatzmann, J. & van Busschbach, J. T. (2016). Beweging in Trauma. Psychomotorische therapie in de stabilisatiefase van complex trauma. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim.

Van der Maas, L. C. C. (2015a). Psychomotor Therapy in Chronic Pain Rehabilitation Enhancing body awareness in multidisciplinary treatment. Academisch proefschrift, Amsterdam, Vrije Universiteit.

Van Der Maas, L. C. C., Köke, A., Bosscher, R. J., Twisk, J. W. R., Janssen, T. W. J., & Peters, M. (2016). Body awareness as an important target in multidisciplinary chronic pain treatment: Mediation and subgroup analyses. Clinical Journal of Pain, 32(9), 763-772.

Van der Maas, L. C. C., De Vet, H.C.W., Köke, A., Bosscher, R.J., Peters, M.L. (2012). Psychometric properties of the Pain Self-Efficacy Questionnaire (PSEQ): Validation, prediction, and discrimination quality of the Dutch version. European Journal of Psychological Assessment, 28(1), 68-75,

Van der Maas, L. C. C., Köke, A., Pont, M., Bosscher, R. J., Twisk, J. W., Janssen, T. W., & Peters, M. L. (2015b). Improving the multidisciplinary treatment of chronic pain by stimulating body awareness. The Clinical journal of pain, 31(7), 660-669.

Van der Maas, L. C. C., & Tijssen, B. C. (2019). Psychomotor interventions for somatic symptom and related disorders. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 110-132). Amsterdam: Boom.

Van der Meijden-van der Kolk, H., & Bosscher, R.J. (2010). Psychomotorische Therapie voor mensen met chronische pijn. Een methodisch raamwerk. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim

Zonneveld, L. N., Sprangers, M. A., Kooiman, C. G., van’t Spijker, A., & Busschbach, J. J. (2013). Patients with unexplained physical symptoms have poorer quality of life and higher costs than other patient groups: a cross-sectional study on burden. BMC health services research, 13(1), 520.

Eetstoornissen

Een uitwerking van PMT bij eetstoornissen is te vinden in het PMT-handboek (Rekkers, Boerhout, Nieuwenhuijse, & Bonekamp, 2019). Een academisch proefschrift op dit gebied is geschreven door Boerhout (2017).
Systematische reviews laten bewezen effecten zien van bewegings- en lichaamsgerichte interventies bij verschillende type eetstoornissen (Vancampfort e.a., 2012, 2013, 2014a). Er is een uitgebreide internationale traditie van praktijk en onderzoek (Stice & Shaw, 2002; Probst e.a., 2006, 2013; Danielsen & Bjørnelv, 2018). In Nederland is ruime PMT-ervaring op dit gebied (Rekkers & Gullik, 2018; Rekkers & Schoemaker, 2002b; Rekkers, Van der Pol, Van Ginkel, & Gianotten, 2012). Het handboek voor eetstoornissen behandelt vaktherapie in het algemeen (Boerhout & Rekkers, 2018) en PMT in het bijzonder (Rekkers & Boerhout, 2018b). PMT observeert en behandelt lichaamsbeleving, emotieherkenning en -regulatie en bewegingsgedrag, daarmee aansluitend bij de kernpathologie van eetstoornissen (Fairburn, Cooper & Shafran, 2003).
Lichaamsbeleving betreft zowel visueel-esthetische als functionele aspecten (Alleva, 2014). PMT hanteert het onderscheid tussen perceptie (visueel, tactiel) en attitude (gevoel, cognitie, gedrag) en heeft expertise opgebouwd in de toepassing van spiegel- en videoconfrontatie (Boerhout, 2004; Rekkers, 2005). Eerste evidentie is er voor ‘positieve exposure’, gebaseerd op onderzoek in non-klinische (Jansen e.a., 2013, 2016) en klinische setting (Rekkers, Scheffers, Van Elburg & Van Busschbach, 2020; Rekkers, Voorwinde, Van Eersel & Jansen, in submission). Een review wijst uit dat de verstoorde perceptie tot de kern behoort van negatieve lichaamsbeleving (Challinor e.a., 2017). Naast videotechniek en computersoftware gericht op visuele en cognitieve aspecten, zijn neuropsychologische reviews gericht op multisensorische waarneming (Gaudio, Brooks & Riva, 2014; Moelbert e.a., 2017). Op basis van innovatief onderzoek in dit kader (Keizer, 2018; Keizer e.a., 2013) is een PMT-interventie voor het inschatten van lichaamsomvang onderzocht met gunstige bevindingen (Keizer, Engel, Bonekamp, & Van Elburg, 2019).
Reviews beschouwen tekorten in emotieherkenning en –regulatie als transdiagnostische factoren bij eetstoornissen (Mallorqué-Bagué e.a., 2018; Westwood, Kerr-Gaffney, Stahl, & Tchanturia, 2017). PMT heeft hierin de nodige ‘practice based experience’ (Rekkers & Boerhout, 2018). Eerste evidentie is geleverd voor een innovatieve PMT-module agressieregulatie bij eetstoornissen in twee RCT’s (Boerhout & Van der Weele, 2007; Boerhout, Van Busschbach, Wiersma, & Hoek, 2011, 2013; Boerhout, Swart, Van Busschbach, & Hoek, 2016; Boerhout e.a., 2017, 2019). Uitgangspunt is het herwaarderen van agressie als een constructief, lichamelijk en relationeel fenomeen. Een psychomotorische gedragsmaat voor agressieregulatie is in ontwikkeling (Boerhout e.a., 2018).
Ten aanzien van bewegingsgedrag wijzen reviews op het belang van richtlijnen voor behandeling (Cook e.a., 2016; Danielsen & Bjørnelv, 2018). Dit geldt voor excessief bewegen bij anorexia en boulimia nervosa (Vancampfort e.a., 2014a) en bewegingsarmoede bij eetbuistoornissen (Vancampfort e.a., 2013). Evidentie is er voor combinatie van fysieke activering met cognitieve gedragstherapie bij de eetbuistoornis (Vancamfort e.a., 2014b). PMT-studies in Vlaanderen (Probst, 2006) en Nederland (Rekkers & Schoemaker, 2002) hebben belangrijk bijgedragen aan de praktijk. Het handboek eetstoornissen propageert een ‘vier fasen model’, met nadruk op bewegingsmotivatie, bestaande uit psychoeducatie, preparatie, actie en trouw aan het bewegingsprogramma (Rekkers & Boerhout, 2018). PMT-promotieonderzoek naar bewegingsgedrag is gaande (Nieuwenhuyse, zie handboek).

Referenties

Alleva, J. (2014). Lichaam is meer dan uiterlijk: Het belang van lichaamsfunctionaliteit. De Psycholoog, 49, 50-57.

Boerhout, C. (2004). Het lichaam in beeld: voor de spiegel en op de video. GGz Wetenschappelijk, 8, 2, 27-35.

Boerhout, C. (2017) Psychomotor therapy and aggression regulation in eating disorders: Evidence-based treatment and performance-based measurement. Academisch proefschrift. Groningen: Rijksuniversiteit.

Boerhout, C. & Van der Weele, K. (2007). Psychomotorische therapie en agressieregulatie: een pilotonderzoek. Tijdschrift voor vaktherapie, 2, 11-18.

Boerhout C, Busschbach van JT, Wiersma D, Hoek HW (2011). E-letter: Do we need to treat aggression? British Journal of Psychiatry, 198: 408a.

Boerhout C., Busschbach, van J.T., Wiersma, D., & Hoek, H.W. (2013). Psychomotor therapy and aggression regulation in eating disorders. Body, Movement and Dance in Psychotherapy. 8, 241-253.

Boerhout C., Swart, M., Busschbach, van J.T., & Hoek, H.W. (2016) Effect of Aggression Regulation on Eating Disorder Pathology: RCT of a Brief Body and Movement Oriented Intervention. European Eating Disorders Review, 24, 114-121.

Boerhout C., Swart, M., Voskamp, M., Troquete, N.A.C., Busschbach, van J.T., & Hoek, H.W. (2017). Aggression Regulation in Day Treatment of Eating Disorders: Two-center RCT of a Brief Body and Movement Oriented Intervention. European Eating Disorders Review, 25, 52-59.

Boerhout C, Rekkers M. (2018) Vaktherapie bij eetstoornissen. In: A.A. van Elburg & G. Noordenbos (Red.), Handboek Eetstoornissen (3e editie) (pp.271-276). Utrecht: De Tijdstroom.

Boerhout, C., van Busschbach, .JT., Vermerris, S.M., Troquete, N.A.C., Hof, A.L., Hoek, H.W. (2018) Force production parameters as behavioural measures for anger expression and control: The Method of Stamp Strike Shout. PLoS ONE 13(11): e0206494

Boerhout C., Busschbach, van J.T., Voskamp, M., Troquete, N.A.D., Swart, M., & Hoek, H.W. (2019). Agressieregulatie bij eetstoornissen: evidentie voor een kortdurende module Psychomotorische therapie. Tijdschrift voor Psychiarie, 61, 572-580.

Challinor, K. L., Mond, J., Stephen, I. D., Mitchison, D., Stevenson, R. J., Hay, P., & Brooks, K. R. (2017). Body size and shape misperception and visual adaptation: An overview of an emerging research paradigm. Journal of International Medical Research, 45(6), 2001-2008.

Cook, B., Wonderlich, S. A., Mitchell, J., Thompson, R., Sherman, R., & Mccallum, K. (2016). Exercise in eating disorders treatment: systematic review and proposal of guidelines. Medicine and science in sports and exercise, 48(7), 1408.

Danielsen, M., Rø, Ø., & Bjørnelv, S. (2018). How to integrate physical activity and exercise approaches into inpatient treatment for eating disorders: fifteen years of clinical experience and research. Journal of Eating Disorders, 6(1), 1-9.

Fairburn, C. G., Cooper, Z., & Shafran, R. (2003). Cognitive behaviour therapy for eating disorders: A “transdiagnostic” theory and treatment. Behaviour research and therapy, 41(5), 509-528.

Gaudio, S., Brooks, S. J., & Riva, G. (2014). Nonvisual multisensory impairment of body perception in anorexia nervosa: a systematic review of neuropsychological studies. PloS one, 9(10).

Jansen, A., Voorwinde, V., Hoebink, Y., Rekkers, M., Martijn, C., Mulkens, S. (2013). Ontevreden over uw lichaam? Voor de Spiegel! En dan? Exposure aan wat eigenlijk? Gedragstherapie, tijdschrift voor gedragstherapie en cognitieve therapie, 2, 57-75.

Jansen, A., Voorwinde, V., Hoebink, Y., Rekkers, M., Martijn, C., & Mulkens, S. (2016). Mirror exposure to increase body satisfaction: Should we guide the focus of attention towards positively or negatively evaluated body parts? Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 50, 90-96.

Keizer, A., Smeets, M.A.M., Dijkerman, H.C., Uzunbajakau, S. A., Van Elburg, A,. & Postma, A. (2013). Too fat to fit through the door: First evidence for disturbed body-scaled action in anorexia nervosa during locomotion. Plos One, 8, e64602.

Keizer, A., Engel, M. M., Bonekamp, J., & Van Elburg, A. (2019). Hoop Training: A pilot study assessing the effectiveness of a multisensory approach to treatment of body image disturbance in anorexia nervosa. Eating and weight disorders, 24, 953-958.

Keizer, A. (2018). Innovatie met betrekking tot lichaamsbeeld. In: G. Noordenbos & A. Van Elburg (red.), Handboek eetstoornissen (pp. 285-291). Utrecht: De Tijdstroom.

Mallorquí‐Bagué, N., Vintró‐Alcaraz, C., Sánchez, I., Riesco, N., Agüera, Z., Granero, R., ... & Fernández‐Aranda, F. (2018). Emotion regulation as a transdiagnostic feature among eating disorders: Cross‐sectional and longitudinal approach. European Eating Disorders Review, 26(1), 53-61.

Moelbert, S. C., Klein, L., Thaler, A., Mohler, B. J., Brozzo, C., Martus, P., ... & Giel, K. E. (2017). Depictive and metric body size estimation in anorexia nervosa and bulimia nervosa: a systematic review and meta-analysis. Clinical psychology review, 57, 21-31.

Probst, M. (2006). Body experience in eating disorders: research and therapy. European Bulletin of Adapted Physical Activity [on-line], 5, 1. Available: http://www.eufapa.upol.cz

Probst, M., Majeweski, M. L., Albertsen, M. N., Catalan-Matamoros, D., Danielsen, M., De Herdt, A., ... & Patovirta, M. (2013). Physiotherapy for patients with anorexia nervosa. Advances in Eating Disorders: Theory, Research and Practice, 1(3), 224-238.

Rekkers, M.E., & Boerhout, C. (2018) Psychomotorische therapie bij eetstoornissen. In: A.A. van Elburg & G. Noordenbos (Red),  Handboek Eetstoornissen (3e editie) (pp.277-284). Utrecht: De Tijdstroom.

Rekkers, M., Boerhout, C., Nieuwenhuijse, A., & Bonekamp, J. (2019). Psychomotor interventions for eating disorders. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 133-161). Amsterdam: Boom.

Rekkers, M.E. & Schoemaker, E. (2002b). Gewichtige lichamen. Lichaamsbeleving en eetstoornissen. Leuven: ACCO

Rekkers, M., Scheffers, M., van Elburg, A. A., & van Busschbach, J. T. (2020). The protocol for positive body experience (PBE); introducing a psychomotor therapy intervention based on positive body exposure targeting negative body image in eating disorders. Body, Movement and Dance in Psychotherapy, 1-15.

Rekkers, M.E. (2005). Opvallen of Afvallen? Spiegel- en video-exposure ter versterking van positieve lichaamsbeleving bij patiënten met eetstoornissen. In: J. de Lange & R.J. Bosscher (Eds). Psychomotorische therapie in de praktijk. Nijmegen: Cure & Care Publishers.

Rekkers, M.E., Van der Pol, E., Van Ginkel,, J., & Gianotten (2012). Bewegingsquiz. Amsterdam: Psychologiepraktijk Rekkers / Voedingsadvies en coaching Van der Pol.

Rekkers, M., Voorwinde, V., Eersel, G. van, Jansen, A. (in submission). A New Method of Body Exposure in the Treatment of Negative Body Image: “The more positive I think about myself, the more attractive I will become”.

Rekkers, M. & Gulik, S. van (2018). Protocol positieve lichaamsbeleving. Amsterdam: Boom Uitgevers

Stice, E., & Shaw, H. E. (2002). Role of body dissatisfaction in the onset and maintenance of eating pathology. A synthesis of findings. Journal of Psychosomatic Research, 53, 985-993.

Vancampfort, D., Vanderlinden, J., Pieters, A., Herdt, A. de, Schueremans, A., Adriaens, A., … & Probst, M. (2012). Bewegingsgerichte interventies in de multidisciplinaire behandeling van eetbuistoornissen; een literatuuronderzoek. Tijdschrift voor Psychiatrie, 54, 719-730.

Vancampfort, D., Vanderlinden, J., De Hert, M., Adámkova, M., Skjaerven, L.H., Catalán-Matamoros, D., … & Probst, M. (2013). A systematic review of physical therapy interventions for patients with binge eating disorder. Disability and rehabilitation, 35(26), 2191-2196.

Vancampfort, D.,  Vanderlinden, J., De Hert, M., Soundy, A., Adámkova, M., Skjaerven, L.H., … & Probst, M. (2014a). A systematic review of physical therapy interventions for patients with anorexia and bulimia nervosa. Disability and rehabilitation, 36 (8), 628-634.

Vancampfort, D., Probst. M., Adriaens, A., Pieters, G., Hert, M. de, Stubbs, B., Soundy, A., Vanderlinden, J. (2014b). Changes in physical activity, physical fitness, self perception and quality of life following a 6- month physical activity counselling and cognitive behavioural therapy program in outpatients with binge eating disorder. Psychiatry Research, 219, 361-366.

Westwood, H., Kerr-Gaffney, J., Stahl, D., & Tchanturia, K. (2017). Alexithymia in eating disorders: Systematic review and meta-analyses of studies using the Toronto Alexithymia Scale. Journal of psychosomatic research, 99, 66-81.

Posttraumatische stressstoornis en dissociatieve stoornissen

Een uitwerking van PMT bij deze stoornisgroep is te vinden in het PMT-handboek (Van de Kamp & Hoven, 2019). Aandacht voor deze doelgroep is verwerkt in een academisch proefschrift door Scheffers (2018).
Review van onderzoek wijst uit dat traumatische ervaringen de relatie met het lichaam ernstig verstoren, met zowel psychische als lichamelijke consequenties (Gupta, 2013; Pole, 2007; Scheffers et al, 2017a; Van der Kolk, 2006). PMT haakt hierop aan in diagnostiek en behandeling. Voor diagnostiek van lichaamsbeleving draagt PMT bij aan wetenschappelijke onderbouwing door vragenlijstontwikkeling (Scheffers et al, 2017b). Ook is een PMT instrument voor observatie van lichaamshouding, bewegingsgedrag en gezichtsexpressie in ontwikkeling (Van de Kamp, Emck, Cuijpers & Beek, 2018).
Ten aanzien van traumabehandeling is er evidentie voor bewegings- en lichaamsgerichte interventies, zo blijkt  systematische review en meta-analyse uitgevoerd vanuit PMT (Van der Kamp et al, 2019). Verschijnselen van complex trauma en dissociatieve stoornissen op het gebied van lichaamsbeleving (lichaamsattitude, -bewustzijn en -tevredenheid) zijn gerelateerd aan elkaar en kunnen bij PMT worden behandeld in heterogene groepen. Aansluitend bij de centrale rol van het autonoom zenuwstelsel (Schauer & Elbert, 2010) is een lichaamsgerichte behandeling van toegevoegde waarde met een ‘bottum-up’ aanpak van symptomen die dieper gaat dan de cognitieve gedragstherapie  (Ogden, Pain & Fisher, 2006). Daarbij is er een breed scala aan interventies voor omgaan met interpersoonlijke problematiek (Kahn, Collinge & Soltysik, 2016; Levine & Land, 2016). Hiervoor wordt veel verwezen naar PMT. Er worden technieken toegepast met ademtraining (Seppälä et al, 2014), mindfulness (Kim et al, 2013), Sensorimotor Psychotherapie (Gene-Cos, Fisher, Ogden & Cantrel, 2016), training sensorische waarneming (Hoven & Scheffers, 2014), regulatie van agressieve impulsen (Plouvier, Van de Kamp, Bieleveldt, Van Arensbergen & Wiegers, 2017). PMT baseert zich op evidentie die er is voor fysieke activering (Powers et al, 2015; Rosenbaum et al., 2015b; Vancampfort et al, 2016) en vooral voor yoga (Macy, Jones, Graham & Roach, 2018; Telles, Singh & Balkrishna, 2012), waaronder trauma-sensitieve yoga (TSY; Van der Kolk et al, 2014; Rhodes, Spinazzola & Van der Kolk, 2016). Het PMT programma ‘Bewegen bij trauma’ is werkzaam gebleken in de stabilisatiefase van complex trauma (Scheffers, Hatzmann, Nissen, Van Berkel & Van Busschbach, 2015; Scheffers et al, 2016). Scheffers zet in aansluiting op haar promotie een onderzoekslijn voort naar de meerwaarde van PMT in traumabehandeling: ‘Trauma en de betekenis van bewegings- en lichaamsgeöriënteerde interventies’.

Referenties

Gene-Cos, N., Fisher, J., Ogden, P., & Cantrell, A. (2016). Sensorimotor psychotherapy group therapy in the treatment of complex PTSD. Ann Psychiatry Mental Heal, 4(6), 1080.

Gupta, M. A. (2013). Review of somatic symptoms in post-traumatic stress disorder. International review of psychiatry, 25(1), 86-99.

Kahn, J. R., Collinge, W., & Soltysik, R. (2016). Post-9/11 veterans and their partners improve mental health outcomes with a self-directed mobile and web-based wellness training program: a randomized controlled trial. Journal of medical Internet research, 18(9), e255.

Kim, S. H., Schneider, S. M., Bevans, M., Kravitz, L., Mermier, C., Qualls, C., & Burge, M. R. (2013). PTSD symptom reduction with mindfulness-based stretching and deep breathing exercise: randomized controlled clinical trial of efficacy. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 98(7), 2984-2992.

Levine, B., & Land, H. M. (2016). A meta-synthesis of qualitative findings about dance/movement therapy for individuals with trauma. Qualitative health research, 26(3), 330-344.

Macy, R. J., Jones, E., Graham, L. M., & Roach, L. (2018). Yoga for trauma and related mental health problems: A meta-review with clinical and service recommendations. Trauma, Violence, & Abuse, 19(1), 35-57.

Ogden, P., Pain, C., & Fisher, J. (2006). A sensorimotor approach to the treatment of trauma and dissociation. Psychiatric Clinics of North America, 29(1), 263-279.

Plouvier, J.M.C.G., Van der Kamp, M.M., Bieleveldt, S., Van Arensbergen, B., & Wiegers, M. (2017). Psychomotorische therapie ten behoeve van het verminderen van impulsieve agressie bij patiënten met PTSS. Utrecht: Federatie Vaktherapeutische Beroepen.

Pole, N. (2007). The psychophysiology of posttraumatic stress disorder: a meta-analysis. Psychological bulletin, 133(5), 725.

Powers, M. B., Medina, J. L., Burns, S., Kauffman, B. Y., Monfils, M., Asmundson, G. J., ... & Smits, J. A. (2015). Exercise augmentation of exposure therapy for PTSD: rationale and pilot efficacy data. Cognitive behaviour therapy, 44(4), 314-327.

Rhodes, A., Spinazzola, J., & van der Kolk, B. (2016). Yoga for adult women with chronic PTSD: A long-term follow-up study. The journal of alternative and complementary medicine, 22(3), 189-196.

Rosenbaum, S., Vancampfort, D., Steel, Z., Newby, J., Ward, P. B., & Stubbs, B. (2015). Physical activity in the treatment of post-traumatic stress disorder: a systematic review and meta-analysis. Psychiatry research, 230(2), 130-136.

Schauer, M., & Elbert, T. (2010). Dissociation following traumatic stress. Zeitschrift für Psychologie / Journal of Psychology, 218, 109-127.

Scheffers, M. (2018). Body experience in patients with mental disorders. Academisch proefschrift. Groningen: Rijksuniversiteit. 

Scheffers, M., Hatzmann, J., Nissen, I., Van Berkel, K., & Van Busschbach, J. (2015). Beweging in Trauma. Psychomotorische therapiemodule in de stabilisatiefase van complex trauma. Tijdschrift voor vaktherapie, 11(4), 47-54.

Scheffers, M., Nissen, I., Verveld, S., van Berkel, K., Hatzmann, J. & van Busschbach, J. (2016). Beweging in Trauma. Psychomotorische therapie in de stabilisatiefase van complex trauma. Zwolle: Christelijke Hogeschool Windesheim.

Scheffers, W., Hoek, M., Bosscher, R. J., van Duijn, M. A. J., Schoevers, R. A., & van Busschbach, J. T. (2017a). Negative body experience in women with early childhood trauma: Associations with trauma severity and dissociation. European Journal of Psychotraumatology, 8(1), [1322892].

Scheffers, M., van Duijn, M. A., Bosscher, R. J., Wiersma, D., Schoevers, R. A., & van Busschbach, J. T. (2017b). Psychometric properties of the Dresden Body Image Questionnaire: A multiple-group confirmatory factor analysis across sex and age in a Dutch non-clinical sample. PloS one, 12(7).

Seppälä, E. M., Nitschke, J. B., Tudorascu, D. L., Hayes, A., Goldstein, M. R., Nguyen, D. T., ... & Davidson, R. J. (2014). Breathing‐based meditation decreases posttraumatic stress disorder symptoms in US Military veterans: A randomized controlled longitudinal study. Journal of traumatic stress, 27(4), 397-405.

Telles, S., Singh, N., & Balkrishna, A. (2012). Managing mental health disorders resulting from trauma through yoga: a review. Depression research and treatment, 2012, Article ID 401513, 9 pages.

Van de Kamp, M. M., Emck, C., Cuijpers, P., & Beek, P. J. (2018). A psychomotor diagnostic instrument for patients with post-traumatic stress disorder. Body, Movement and Dance in Psychotherapy, 13(1), 33-49.

Van de Kamp, M. M, & Hoven, M. (2019) Psychomotor interventions for post-traumatic stress disorder and dissociative disorders. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 162-179). Amsterdam: Boom.

Van de Kamp, M. M., Scheffers, M., Hatzmann, J., Emck, C., Cuijpers, P., & Beek, P. J. (2019). Body- and Movement-Oriented Interventions for Posttraumatic Stress Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis. Journal of Traumatic Stress, 32(6), 967-976.

Vancampfort, D., Richards, J., Stubbs, B., Akello, G., Gbiri, C. A., Ward, P. B., & Rosenbaum, S. (2016). Physical activity in people with posttraumatic stress disorder: A systematic review of correlates. Journal of Physical Activity and Health, 13(8), 910-918.

Van der Kolk, B. A. (2006). Clinical implications of neuroscience research in PTSD. Annals of the New York Academy of Sciences, 1071, 277-293.New York.

Van der Kolk, B. A., Stone, L., West, J., Rhodes, A., Emerson, D., Suvak, M., & Spinazzola, J. (2014). Yoga as an adjunctive treatment for posttraumatic stress disorder: A randomized controlled trial. J Clin Psychiatry, 75(6), e559-65.

Psychotische stoornissen

Een uitwerking van PMT bij deze stoornisgroep is te vinden in het PMT-handboek (Scheewe, Deenik, De Vries, Van Vilsteren, & Vancampfort, 2019). Op dit terrein zijn academische proefschriften geschreven door Scheewe (2012) en Van der Stouwe (2019).
Voor deze doelgroep draagt PMT bij aan diagnostiek van activiteiten- en energieniveau, functionele capaciteit, lichaamsbeleving en bewegingsstoornissen (Vancampfort et al, 2009; 2012a). Bewegingsstoornissen als tremor en rigiditeit beïnvloeden de behandelprognose en zijn deels toe te schrijven aan bijwerkingen van medicatie die het cardio-metabole systeem belasten, vooral als gevolg van overgewicht (Kahl, Westhoff-Bleck , & Krüger, 2018; Stubbs, Vancampfort, De Hert, & Mitchell, 2015; Verhaegen & Van Gaal, 2017).
In de behandeling heeft PMT een bijdrage in zowel de acute als rehabilitatie-fase. In de acute fase van floride psychose is PMT gericht op stabilisatie in het ‘hier en nu’ (Vancampfort et al, 2009). Het veilig aanbieden van bewegingsvormen en lichamelijke ervaringen draagt bij aan emotieregulatie (Schafir, 2016; Scheewe, 2010). Een pilot studie naar toepassing van fysieke activering en yoga laat een positief effect zien op stress- en angstreductie (Vancampfort et al, 2011).
In de rehabilitatiefase ligt de focus op ‘empowerment’ en veerkracht, bijvoorbeeld via begeleiding richting sportbeoefening. Meta-analyse laat zien dat bewegen significant bijdraagt aan verbetering van functioneren, comorbiditeit en neurocognitie bij schizofrenie (Firth, Cotter, Elliot, French, & Yung, 2015). PMT onderzoekers hebben een systematische review uitgevoerd en pleiten voor meer neurologisch onderzoek (Van der Stouwe et al, 2018).
Verschillende systematische reviews en meta-analyses leveren evidentie voor PMT-interventies (Vancampfort et al, 2012b). Zo leidt verhoging van fysieke activiteit tot minder cardio-metabole risico’s en beter uithoudingsvermogen (Stubbs et al, 2018; Vancampfort et al, 2019). Het functioneren verbetert en psychiatrische symptomen worden minder (Dauwan et al, 2016), al zijn volgens PMT-onderzoek de bevindingen bij langdurige psychose niet consistent (Deenik et al, 2019). Bewegen met voldoende intensiteit verbetert ook de cognitieve functies, waar geen medicatie voor is (Firth et al, 2017; Kimhy et al, 2016). Bewegen verhoogt de kwaliteit van leven (Stubs et al, 2018) en de nachtrust (Lederman et al, 2019). Professionele begeleiding zoals PMT is cruciaal is voor duurzame motivatie (Deenik et al, 2017; Firth et al, 2016; Stubbs et al, 2018; Vancampfort, Stubbs, Venigalla, & Probst, 2015). Een PMT-trial ondersteunt de effectiviteit van een trainingsprogramma, waarbij een intensief niveau van bewegen minder geschikt is bij een laag IQ (Scheewe et al, 2013). Van belang is een multidisciplinaire benadering en het betrekken van omstanders bij de behandeling. Wat betreft lichaamsgerichte interventies is er bij schizofrenie enige evidentie voor yoga (Broderick, Knowles, Chadwick, & Vancampfort, 2016; Broderick & Vancampfort, 2017; Steenhuis, Nauta, Bocking, & Pijnenborg, 2015; Vancampfort et al, 2012c) en voor progressieve relaxatie (Georgiev et al, 2012; Melo-Dias, Lopes, Cardoso, Bobrowicz-Campos, & Apóstolo, 2019; Vancampfort et al, 2013). Toepassing van mindfulness lijkt veelbelovend (Tabak & Granholm, 2015). Lichaamsgerichte psychotherapie lijkt effectiever dan ondersteunende contacten (Röhricht & Priebe, 2006), maar is niet effectiever gebleken dan een Pilatus bewegingsprogramma (Priebe et al, 2016).
Vanuit PMT is een stress-management training voor jongeren met een psychose ontwikkeld (Emck, 1998, 2005). Patiënten leren stress-signalen herkennen en leren beschermende vaardigheden, onder meer door interactie-oefeningen, intensief bewegen en ontspanningstechnieken. De werkzaamheid is beperkt onderzocht (Van Rijssen, 2004).
BEATVIC is een PMT-weerbaarheidstraining ontwikkeld voor patiënten met een psychose, aangezien zij vaak slachtoffer zijn van een misdrijf (De Vries et al, 2019). Victimisatie houdt verband met beperkte sociale cognitie en zelfinzicht, dat geassocieerd is met agressief gedrag (Ekinci & Ekinci, 2013) en agressie door anderen (Hiday, Swartz, Swanson, Borum, & Wagner, 2002). Victimisatie heeft invloed op hersenniveau bij het zien van afbeeldingen van boze gezichten (Van der Stouwe et al, 2019). Ook een risicofactor is zelf-stigmatisering, dat in relatie staat tot eerdere vicitimisatie (Horsselenberg, Van Busschbach, Aleman, & Pijnenborg, 2016). Ter ondersteuning van eigen kracht en destigmatisering zijn kickboks technieken opgenomen in de PMT-interventie. Oefeningen zijn gericht op inzicht in eigen gedrag en dat van anderen, met specifiek aandacht voor agressieregulatie. Patiënten ervaren ondersteuning in zelfwaardering en assertiviteit (De Vries et al, 2018). Een RCT door PMT levert eerste aanwijzingen op dat patiënten alerter worden op signalen van dreiging (Van der Stouwe et al, 2016; 2020).

Referenties

Dauwan, M., Begemann, M. J., Heringa, S. M., & Sommer, I. E. (2016). Exercise improves clinical symptoms, quality of life, global functioning, and depression in schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. Schizophrenia bulletin, 42(3), 588-599.

Broderick, J., Knowles, A., Chadwick, J., & Vancampfort, D. (2016). Yoga vs standard care for schizophrenia. Schizophrenia bulletin, 42(1), 15.

Broderick, J., & Vancampfort, D. (2017). Yoga as part of a package of care versus standard care for schizophrenia. Cochrane Database of Systematic Reviews, (9).

Deenik, J., Kruisdijk, F., Tenback, D., Braakman-Jansen, A., Taal, E., Hopman-Rock, M., ... & van Harten, P. (2017). Physical activity and quality of life in long-term hospitalized patients with severe mental illness: a cross-sectional study. BMC psychiatry, 17(1), 298.

Deenik, J., Tenback, D. E., Tak, E. C., Rutters, F., Hendriksen, I. J., & van Harten, P. N. (2019). Changes in physical and psychiatric health after a multidisciplinary lifestyle enhancing treatment for inpatients with severe mental illness: the MULTI study I. Schizophrenia research, 204, 360-367.

De Vries, B., Van der Stouwe, E. C., Waarheid, C. O., Poel, S. H., Van der Helm, E. M., Aleman, A., . & Van Busschbach, J. T. (2018). BEATVIC, a body-oriented resilience therapy using kickboxing exercises for people with a psychotic disorder: a feasibility study. BMC Psychiatry, 18(1), 384.

De Vries, B., Van Busschbach, J. T., Van der Stouwe, E. C., Aleman, A., Van Dijk, J. J., Lysaker, P. H., ... & Pijnenborg, G. H. (2019). Prevalence rate and risk factors of victimization in adult patients with a psychotic disorder: a systematic review and meta-analysis. Schizophrenia bulletin, 45(1), 114-126.

Ekinci, O., & Ekinci, A. (2013). Association between insight, cognitive insight, positive symptoms and violence in patients with schizophrenia. Nordic journal of psychiatry, 67(2), 116-123.

Emck, C. (1998). Stress management trainng voor jongeren met psychotische stoornissen: een handleiding voor trainers en therapeuten. Leuven: Acco.

Emck, C. (2005). Stress Management Training. Een psychomotorische interventie voor jongeren met psychotische verschijnselen. In D. J. Lange, & R.J. Bosscher (Eds.), Psychomotorische therapie in de praktijk (pp. 162-72). Nijmegen: Cure & Care.

Firth, J., Cotter, J., Elliott, R., French, P., & Yung, A. R. (2015). A systematic review and meta-analysis of exercise interventions in schizophrenia patients. Psychological medicine, 45(7), 1343-1361.

Firth, J., Rosenbaum, S., Stubbs, B., Gorczynski, P., Yung, A. R., & Vancampfort, D. (2016). Motivating factors and barriers towards exercise in severe mental illness: a systematic review and meta-analysis. Psychological medicine, 46(14), 2869-2881.

Firth, J., Stubbs, B., Rosenbaum, S., Vancampfort, D., Malchow, B., Schuch, F., ... & Yung, A. R. (2017). Aerobic exercise improves cognitive functioning in people with schizophrenia: a systematic review and meta-analysis. Schizophrenia Bulletin, 43(3), 546-556.

Georgiev, A., Probst, M., De Hert, M., Genova, V., Tonkova, A., & Vancampfort, D. (2012). Acute effects of progressive muscle relaxation on state anxiety and subjective well-being in chronic Bulgarian patients with schizophrenia. Psychiatria Danubina, 24(4.), 367-372.

Hiday, V. A., Swartz, M. S., Swanson, J. W., Borum, R., & Wagner, H. R. (2002). Impact of outpatient commitment on victimization of people with severe mental illness. American journal of Psychiatry, 159(8), 1403-1411.

Horsselenberg, E. M., Van Busschbach, J. T., Aleman, A., & Pijnenborg, G. H. (2016). Self-stigma and its relationship with victimization, psychotic symptoms and self-esteem among people with schizophrenia spectrum disorders. PloS one, 11(10). p e0149763

Kahl, K. G., Westhoff-Bleck, M., & Krueger, T. H. (2018). Effects of psychopharmacological treatment with antipsychotic drugs on the vascular system. Vascular pharmacology, 100, 20-25.

Kimhy, D., Lauriola, V., Bartels, M. N., Armstrong, H. F., Vakhrusheva, J., Ballon, J. S., & Sloan, R. P. (2016). Aerobic exercise for cognitive deficits in schizophrenia-the impact of frequency, duration, and fidelity with target training intensity. Schizophrenia research, 172(1-3),213-215.

Lederman, O., Ward, P. B., Firth, J., Maloney, C., Carney, R., Vancampfort, D., ... & Rosenbaum, S. (2019). Does exercise improve sleep quality in individuals with mental illness? A systematic review and meta-analysis. Journal of psychiatric research, 109, 96-106.

Melo-Dias, C., Lopes, R. C., Cardoso, D. F. B., Bobrowicz-Campos, E., & Apóstolo, J. L. A. (2019). Schizophrenia and Progressive Muscle Relaxation–A systematic review of effectiveness. Heliyon, 5(4), e01484.

Priebe, S., Savill, M., Wykes, T., Bentall, R. P., Reininghaus, U., Lauber, C., ... & Röhricht, F. (2016). Effectiveness of group body psychotherapy for negative symptoms of schizophrenia: multicentre randomised controlled trial. The British Journal of Psychiatry, 209(1), 54-61.

Röhricht, F., & Priebe, S. (2006). Effect of body-oriented psychological therapy on negative symptoms in schizophrenia: a randomized controlled trial. Psychological medicine, 36(5), 669-678.

Shafir, T. (2016). Using movement to regulate emotion: neurophysiological findings and their application in psychotherapy. Frontiers in psychology, 7, 1451.

Scheewe, T. W. (2010). Psychomotorische therapie bij schizofrenie. In: J. De Lange (Ed.), Psychomotorische therapie. Lichaams- en bewegingsgerichte interventies in de ggz (pp. 151-174). Amsterdam: BOOM

Scheewe, T.W. (2012). The TOPFIT study: the outcome of psychosis and fitness therapy. Academisch proefschrift. Utrecht: Universiteit.

Scheewe, T.W., Deenik, J., De Vries, B., Van Vilsteren, P., & Vancampfort, D. (2019). In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 180-203). Amsterdam: Boom.

Steenhuis, L. A., Nauta, M. H., Bocking, C. L., & Pijnenborg, G. H. (2015). Treating depressive symptoms in psychosis: A network meta-analysis on the effects of non-verbal therapies. PloS one, 10(10).

Stubbs, B., Vancampfort, D., De Hert, M., & Mitchell, A. J. (2015). The prevalence and predictors of type two diabetes mellitus in people with schizophrenia: a systematic review and comparative meta‐analysis. Acta Psychiatrica Scandinavica, 132(2), 144-157.

Stubbs, B., Vancampfort, D., Hallgren, M., Firth, J., Veronese, N., Solmi, M., ... & Schmitt, A. (2018). EPA guidance on physical activity as a treatment for severe mental illness: a meta-review of the evidence and Position Statement from the European Psychiatric Association (EPA), supported by the International Organization of Physical Therapists in Mental Health (IOPTMH). European Psychiatry, 54, 124-144.

Tabak, N. T., & Granholm, E. (2014). Mindful cognitive enhancement training for psychosis: A pilot study. Schizophrenia research, 157, 312.

Vancampfort, D., Correll, C. U., Scheewe, T. W., Probst, M., De Herdt, A., Knapen, J., & De Hert, M. (2013). Progressive muscle relaxation in persons with schizophrenia: a systematic review of randomized controlled trials. Clinical Rehabilitation, 27(4), 291-298.

Vancampfort, D., Firth, J., Correll, C. U., Solmi, M., Siskind, D., De Hert, M., ... & Stubbs, B. (2019). The impact of pharmacological and non‐pharmacological interventions to improve physical health outcomes in people with schizophrenia: a meta‐review of meta‐analyses of randomized controlled trials. World Psychiatry, 18(1), 53-66.

Vancampfort, D., De Hert, M., Knapen, J., Wampers, M., Demunter, H., Deckx, S., ... & Probst, M. (2011). State anxiety, psychological stress and positive well-being responses to yoga and aerobic exercise in people with schizophrenia: a pilot study. Disability and rehabilitation, 33(8), 684-689.

Vancampfort, D., Knapen, J., De Hert, M., Deckx,S., Maurissen, K., & Probst, M. (2009). Een overzicht van de stand van zaken: Psychomotorische therapie bij schizofrenie. Tijdschrift voor vaktherapie, 5(4), 3-9.

Vancampfort, D., Probst, M., Helvik Skjaerven, L., Catalán-Matamoros, D., Lundvik-Gyllensten, A., Gómez-Conesa, A., ... & De Hert, M. (2012b). Systematic review of the benefits of physical therapy within a multidisciplinary care approach for people with schizophrenia. Physical therapy, 92(1), 11-23.

Vancampfort, D., Probst, M., Sweers, K., Maurissen, K., Knapen, J., Willems, J. B., ... & De Hert, M. (2012a). Eurofit test battery in patients with schizophrenia or schizoaffective disorder: reliability and clinical correlates. European Psychiatry, 27(6), 416-421.

Vancampfort, D., Stubbs, B., Venigalla, S. K., & Probst, M. (2015). Adopting and maintaining physical activity behaviours in people with severe mental illness: The importance of autonomous motivation. Preventive medicine, 81, 216-220.

Vancampfort, D., Vansteelandt, K., Scheewe, T., Probst, M., Knapen, J., De Herdt, A., & De Hert, M. (2012c). Yoga in schizophrenia: a systematic review of randomised controlled trials. Acta Psychiatrica Scandinavica, 126(1), 12-20.

Van der Stouwe, E. (2019). Victimization in psychosis: a body-oriented and social cognitive approach. Groningen: Academisch proefschrift, Groningen: Rijksuniversiteit.

Van der Stouwe, E. C. D., Pijnenborg, G. H. M., Opmeer, E. M., de Vries, B., Marsman, J-B. C., Aleman, A., & van Busschbach, J. T. (2020). Neural changes following a body-oriented resilience therapy with elements of kickboxing for individuals with a psychotic disorder: a randomized controlled trial. European Archives of Psychiatry and Clinical Neuroscience, 1-12.

Van der Stouwe, E. C., Van Busschbach, J. T., Opmeer, E. M., De Vries, B., Marsman, J. B. C., Aleman, A., & Pijnenborg, G. H. (2019). Neural correlates of victimization in psychosis: differences in brain response to angry faces. NPJ schizophrenia, 5(1), 1-9.

Van der Stouwe, E. C., de Vries, B., Aleman, A., Arends, J., Waarheid, C., Meerdink, A., ... & Pijnenborg, G. H. (2016). BEATVIC, a body-oriented resilience training with elements of kickboxing for individuals with a psychotic disorder: study protocol of a multi-center RCT. BMC psychiatry, 16(1), 227.

Van der Stouwe, E. C. D., Van Busschbach, J. T., de Vries, B., Cahn, W., Aleman, A., & Pijnenborg, G. H. M. (2018). Neural correlates of exercise training in individuals with schizophrenia and in healthy individuals: A systematic review. NeuroImage: Clinical, 19, 287-301.

Van Rijssen, J. (2004). How effective is stress management training? Tijdschrift voor Psychomotorische Therapie, 10(3), 4-14.

Verhaegen, A. A., & Van Gaal, L. F. (2017). Drug-induced obesity and its metabolic consequences: a review with a focus on mechanisms and possible therapeutic options. Journal of endocrinological investigation, 40(11), 1165-1174.

Ernstige Psychiatrische Aandoeningen en leefstijlproblematiek

PMT heeft een professionele traditie binnen de multidisciplinaire behandeling van mensen met EPA, en speelt een rol in onderzoeksprojecten die een gezonde leefstijl ondersteunen, zoals recent gepubliceerd in het kader van promotieonderzoek (Deenik, 2019; Deenik et al, 2017; 2018a, 2018b, 2019).
Behandelrichtlijnen voor de bredere groep mensen met ernstig psychiatrische aandoeningen (EPA) vermelden een positief effect van fysiek inspanning op conditie en gezondheid (Meeuwisse et al, 2015), op sociale contacten en op lichaamsbeleving (Deutsche Gesellschaft für Psychiatrie, Psychotherapie und Nervenheilkunde, 2012). PMT biedt bij EPA meer dan bewegen en zet in op verbetering van communicatievaardigheden, onderlinge interactie, gedragsverandering, nieuwe ervaringen en expressie van emoties (Probst, 2017).
Gezondheidsproblemen zijn vaak verbonden met een passieve leefstijl (Kruisdijk et al, 2017; Stubbs, Williams, Gaughran, & Craig, 2016; Vancampfort et al, 2017). Bewegen is een speerpunt in de behandeling van leefstijlproblematiek (Kruisdijk et al, 2017; Pluijm et al, 2007; Visser et al, 2002), onder meer bij het tegengaan van overgewicht (Bartels et al., 2013). Ter bevordering van een gezonde leefstijl zijn beweegprogramma’s ontwikkeld, zoals in de vaardigheidstraining Health4U, waarbij cognitieve gedragstherapie en voedingsadviezen worden gecombineerd met bewegingsrichtlijnen die vanuit PMT zijn beschreven (Appelo, Louwerens, & De Vries, 2005; Boerhout, 2001). Een ander voorbeeld is het Trimbos-programma ‘Cognitieve Fitness in de GGZ’ voor mensen met EPA, ontwikkeld met inbreng van bewegingswetenschappers (Van Wezep, Dijksman, & Kroon, 2015).

Referenties

Appelo, M., Louweren, J.W. & de Vries, I, (2005). Minder zwaar met psychofarmaca: pilot study naar de effecten van een nieuw gezondheidsprogramma. Maandblad Geestelijke Volksgezondheid, 411-427.

Bartels, S. J., Pratt, S. I., Aschbrenner, K. A., Barre, L. K., Jue, K., Wolfe, R. S., ... & Naslund, J. A.(2013). Clinically significant improved fitness and weight loss among overweight persons with serious mental illness. Psychiatric Services, 64(8), 729-736.

Boerhout, C. (2001). Training conditie en bewegen. In: M.T. Appelo, & J.W. Louwerens (Red.) Handleiding Health 4U, Uitgave van Eli Lilly and Company.

Deenik, J. (2019). Thinking inside the box: changing lifestyle to improve the health of inpatients with severe mental illness. Maastricht: Academisch proefschrift Universiteit Maastricht.

Deenik, J., Kruisdijk, F., Tenback, D., Braakman-Jansen, A., Taal, E., Hopman-Rock, M., Beekman, A., Tak, E., Hendriksen, I. & van Harten, P. (2017) Physical activity and quality of life in longterm hospitalized patients with severe mental illness: a cross-sectional study. BMC Psychiatry, 17, 298.

Deenik, J., Tenback, D. E., Tak, E. C. P. M., Hendriksen, I. J. M., & van Harten, P. N. (2018a). Improved psychosocial functioning and quality of life in inpatients with severe mental illness receiving a multidisciplinary lifestyle enhancing treatment: The MULTI study II. Mental Health and Physical Activity, 15, 145-152.

Deenik, J., Tenback, D. E., Van Driel, H. F., Tak, E. C. P. M., Hendriksen, I. J. M., & van Harten, P. N. (2018b). Less Medication Use in Inpatients With Severe Mental Illness Receiving a Multidisciplinary Lifestyle Enhancing Treatment: The MULTI Study III. Frontiers in Psychiatry, 9, [707]

Deenik, J., Tenback, D. E., Tak, E. C. P. M., Rutters, F., Hendriksen, I. J. M. & van Harten, P. N. (2019) Changes in physical and psychiatric health after a multidisciplinary lifestyle enhancing treatment for inpatients with severe mental illness: The MULTI study I. Schizophrenia Research, 204, 360-367

Deutsche Gesellschaft für Psychiatrie, Psychotherapie und Nervenheilkunde (2012). S3-Leitlinie Psychosoziale Therapien bei schweren psychischen Erkrankungen. DGPPN: Berlin.

Kruisdijk, F., Deenik, J., Tenback, D., Tak, E., Beekman, A. J., van Harten, P., ... & Hendriksen, I. (2017). Accelerometer-measured sedentary behaviour and physical activity of inpatients with severe mental illness. Psychiatry research, 254, 67-74.

Meeuwissen, J.A.C., Meijel, B. van, Gool, R. van, Hamersveld, S. van, Bakkenes, M., Risseeuw, A.H., Feldmann, C.T., Wijtsma-van der Kolk, A., Rümke, M., Sloots-Jongen E.M.J.N., Vuuren, I. van, Bak, M., Dermout, K., Piere, M. van, Kellen, D. van der, Heij, P. de, Starmans, R., Daatselaar, C., Veen, C. van, Hermens, M., Speetjens, P.A.M. & Wijngaarden, B. van (2015). Wetenschappelijke onderbouwing van de Multidisciplinaire richtlijn Leefstijl bij mensen met een ernstige psychische aandoening. Utrecht: V&VN.

Pluijm, S. M., Visser, M., Puts, M. T. E., Dik, M. G., Schalk, B. W. M., van Schoor, N. M., ... Deeg, D. J. H. (2007). Unhealthy lifestyles during the life course: association with physical decline in late life. Aging - Clinical and Experimental Research, 19(1), 75-83.

Probst, M. (2017). Psychomotor therapy for patients with severe mental health disorders. In: M. Huri (Ed). Occupational Therapy-Occupation Focused Holistic Practice in Rehabilitation, [pp. 26-47]. Rijeka, Kroatië: InTech.

Stubbs, B., Williams, J., Gaughran, F., & Craig, T. (2016). How sedentary are people with psychosis? A systematic review and meta-analysis. Schizophrenia research, 171(1-3), 103-109.

Vancampfort, D., Firth, J., Schuch, F. B., Rosenbaum, S., Mugisha, J., Hallgren, M., ... & Carvalho, A. F. (2017). Sedentary behavior and physical activity levels in people with schizophrenia, bipolar disorder and major depressive disorder: a global systematic review and meta‐analysis. World Psychiatry, 16(3), 308-315.

Van Wezep, M., Dijksman, O., & Kroon, H. (2015). Cognitieve fitness in de GGz: Landelijke implementatie en kwaliteitsborging. Trimbos-instituut, Utrecht.

Visser, M., Pluijm, S. M., Stel, V. S., Bosscher, R. J., & Deeg, D. J. (2002). Physical activity as a determinant of change in mobility performance: the Longitudinal Aging Study Amsterdam. Journal of the American Geriatrics Society, 50(11), 1774-1781.

Acute psychiatrie

Een uitwerking van PMT in de acute psychiatrie is te vinden in het PMT handboek (Van de Kamp, Haveman, & Emck, 2019).
Bij deze doelgroep gaat het om patiënten die een gevaar vormen voor zichzelf of de omgeving (Bowers et al, 2005) en waarvoor behandeling gericht is op veiligheid en stabilisatie (Bowers et al, 2015; Van Mierlo, Bovenberg, Voskes, Mulder, & Keet, 2013). Het gaat m.n. om mensen met een ernstige psychotische stoornis, stemmingsstoornis, autisme spectrum stoornis of persoonlijkheidsstoornis.
In aanvulling op een gestructureerde korte-termijn risico taxatie van agressief gedrag (Van der Sande et al, 2011) is een PMT-checklist ontwikkeld voor transdiagnostische observatie van stoornissen in bewegingsgedrag en lichaamsbeleving, en het emotioneel, cognitief en sociaal functioneren (Van de Kamp, Haveman, & Emck, 2019). De lijst kan worden aangevuld met doelgroepspecifieke observaties.
Behandeling met PMT richt zich op het verlichten van symptomen, versterken van autonomie, bestrijden van verveling en frustratie en het reguleren van stress, agressie en spanning. PMT blijkt een effectieve therapie te zijn op een acute afdeling voor volwassenen met een verstandelijke beperking (Kay et al, 2016). Relaxatie helpt agressief gedrag reduceren in deze doelgroep (To & Chan, 2000). Relaxatie en mindfulness zijn voor diverse doelgroepen effectief en kunnen acuut verbetering brengen in angst en stressklachten en subjectief welbevinden (Vancampfort et al, 2011; 2013). Fysieke activering helpt het tegengaan van verveling, wat van belang is voor agressieregulatie (Rupp & Vodanovich, 1997) en autonomiebevordering (Newell, Harries, & Ayers, 2012). PMT biedt een uitlaatklep voor frustraties en ondersteunt stabilisatie van gedrag (zie doelgroepspecifieke referenties voor het effect van bewegen en relaxatie). Zo kan fysieke activering leiden tot reductie van acute gedragsproblemen (Faulkner & Bioddle, 1999; Marzolini, Jensen, & Melville, 2009). Op een acute afdeling behandelt PMT op korte termijn onder meer symptomen van energieregulatie, realiteitstoetsing, competentiebeleving, lichaamsbewustzijn (Emck, 2000). Voor de lange termijn is het starten met een onderbouwde PMT stress-management training aangewezen (Emck, 1998). Het volhouden van fysieke activiteiten draagt bij aan reductie van zorgconsumptie (Korge & Nunan, 2018) en van suïcidale neigingen, zo blijkt uit meta-analyse (Vancampfort et al, 2018). Dit soort opnamevoorkomende interventies gericht op zelfmanagement passen bij de huidige gezondheidsopvatting (Huber et al, 2011). Aandacht voor motivatiestrategieën is hierbij nodig (Richardson et al, 2005), waarvoor PMT deskundigheid biedt. PMT werkt aan autonomiebevordering, speerpunt binnen de acute psychiatrie (Nugteren et al, 2016). De werkzame mechanismen van PMT methoden zijn nog onvoldoende bekend, maar doelgroepspecifieke reviews en meta-analyses wijzen op de nodige effectiviteit voor wandelen (Mamman & Faulkner, 2013; Robertsom, Robertsom, Jepson, & Maxwell, 2012), fysieke training (Schuch et al, 2016; Melo, Daher, Albuquerque, & De Bruin, 2016; Rosenbaum et al, 2015; Stonerock, Hoffman, Smith, & Blumenthal, 2015; Wang, Wang, Wang, Li, & Zhou, 2014; Firth et al, 2017, 2015; Vancampfort et al, 2016), relaxatievormen, mindfulness en yoga (Klatte, Pabst, Beelmann, & Rosendahl, 2016; Hofmann, Sawyer, Witt, & Oh, 2010; Keng, Smoski, & Robins, 2011; Vancampfort et al, 2012). PMT heeft al een lange geschiedenis in psychiatrische klinieken (De Lange, 1998), maar onderzoek binnen de acute psychiatrie is in een vroeg stadium. Bij de PMT-minor van de Faculteit Gedrags- en Bewegingswetenschappen aan de VU zijn studies verricht die de toegevoegde waarde van PMT in kaart brengen (Haveman, 2017; Labrie & Van Egmond, 2018).

Referenties

Bowers, L., Douzenis, A., Galeazzi, G. M., Forghieri, M., Tsopelas, C., Simpson, A., & Allan, T. (2005). Disruptive and dangerous behaviour by patients on acute psychiatric wards in three European centres. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 40(10), 822–828.

Bowers, L., James, K., Quirk, A., Simpson, A., SUGAR, Stewart, D., & Hodsoll, J. (2015). Reducing conflict and containment rates on acute psychiatric wards: The Safewards cluster randomised controlled trial. International Journal of Nursing Studies, 52(9), 1412–1422.

De Lange, J. (1998). Van lijfsdwang tot lichaamswerk: Geschiedenis van de bewegingsruimte in de Nederlandse inrichtingspsychiatrie 1827–1975. Bewegen en Hulpverlening, 15, 3-103.

Emck, C. (1998). Stress Management Training voor jongeren met psychotische stoornisen. Een handleiding voor trainers en therapeuten. Leuven, Belgium: Acco.

Emck, C. (2000). Symptoomgerichte bewegingstherapie voor cliënten met psychotische stoornissen in de acute fase. In M. H. Van Hattum & G. Hutschemaekers (Eds.), In beweging: De ontwikkeling van producten voor psychomotorische therapie (pp. 51–52). Utrecht, The Netherlands: Trimbos-instituut.

Faulkner, G., & Biddle, S. (1999). Exercise as an adjunct treatment for schizophrenia: A review of the literature. Journal of Mental Health, 8(5), 441–457.

Firth, J., Cotter, J., Elliott, R., French, P., & Yung, A. R. (2015). A systematic review and meta-analysis of exercise interventions in schizophrenia patients. Psychological Medicine, 45(7), 1343–1361.

Firth, J., Stubbs, B., Rosenbaum, S., Vancampfort, D., Malchow, B., Schuch, F., . . . & Yung, A. R. (2017). Aerobic exercise improves cognitive functioning in people with schizophrenia: A systematic review and meta-analysis. Schizophrenia Bulletin, 43(3), 546–556.

Haveman, Y. (2017). The additional value of psychomotor therapy at the high & intensive care of psychiatry (Unpublished bachelor’s thesis). Vrije Universiteit, Amsterdam, The Netherlands.

Hofmann, S. G., Sawyer, A. T., Witt, A. A., & Oh, D. (2010). The effect of mindfulness-based therapy on anxiety and depression: A meta-analytic review. Journal Consulting Clinical Psychology, 78(2), 169–183.

Huber, M., Knottnerus, J. A., Green, L., van der Horst, H., Jadad, A. R., Kromhout, D., . . . & Smid, H. (2011). How should we define health? BMJ, 343, d4163.

Kay, J. J., Clegg, J. A., Emck, C., & Standen, P. J. (2016). The feasibility of psychomotor therapy in acute mental health services for adults with intellectual disability. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 41(1), 54–60.

Keng, S. L., Smoski, M. J., & Robins, C. J. (2011). Effects of mindfulness on psychological health: A review of empirical studies. Clinical Psychology Review, 31(6), 1041–1056.

Klatte, R., Pabst, S., Beelmann, A., & Rosendahl, J. S. (2016). The efficacy of body-oriented yoga in mental disorders: A systematic review and meta-analysis. Deutsches Ärzteblatt International, 113(12), 195–202.

Korge, J., & Nunan, D. (2018). Higher participation in physical activity is associated with less use of inpatient mental health services: A cross-sectional study. Psychiatry research, 259, 550–553.

Labrie, C., & Van Egmond, E. (2018). Het effect van psychomotorische therapie op het welzijn van patiënten op de High en Intensive Care (bachelor thesis). Vrije Universiteit, Amsterdam.

Mammen, G., & Faulkner, G. (2013). Physical activity and the prevention of depression: A systematic review of prospective studies. American Journal of Preventive Medicine, 45(5), 649–657.

Marzolini, S., Jensen, B., & Melville, P. (2009). Feasibility and effects of a group-based resistance and aerobic exercise program for individuals with severe schizophrenia: A multidisciplinary approach. Mental Health and Physical Activity, 2(1), 29–36.

Melo, M. C., Daher, E. D. F., Albuquerque, S. G., & de Bruin, V. M. (2016). Exercise in bipolar patients: A systematic review. Journal of Affective Disorders, 198, 32–38.

Newell, S. E., Harries, P., & Ayers, S. (2012). Boredom proneness in a psychiatric inpatient population. International Journal of Social Psychiatry, 58(5), 488–495.

Nugteren, W., van der Zalm, Y., Hafsteinsdóttir, T. B., van der Venne, C., Kool, N., & Van Meijel, B. (2016). Experiences of patients in acute and closed psychiatric wards: A systematic review. Perspectives in Psychiatric Care, 52(4), 292–300.

Richardson, C. R., Faulkner, G., McDevitt, J., Skrinar, G. S., Hutchinson, D. S., & Piette, J. D. (2005). Integrating physical activity into mental health services for persons with serious mental illness. Psychiatric Services, 56(3), 324–331.

Robertson, R., Robertson, A., Jepson, R., & Maxwell, M. (2012). Walking for depression or depressive symptoms: A systematic review and meta-analysis. Mental Health and Physical Activity, 5(1), 66–75.

Rosenbaum, S., Vancampfort, D., Steel, Z., Newby, J., Ward, P. B., & Stubbs, B. (2015). Physical activity in the treatment of post-traumatic stress disorder: A systematic review and meta-analysis. Psychiatry Research, 230(2), 130–136.

Rupp, D. E., & Vodanovich, S. J. (1997). The role of boredom proneness in self-reported anger and aggression. Journal of Social Behavior and Personality, 12(4), 925–936.

Schuch, F. B., Vancampfort, D., Richards, J., Rosenbaum, S., Ward, P. B., & Stubbs, B. (2016). Exercise as a treatment for depression: A meta-analysis adjusting for publication bias. Journal of Psychiatric Research, 77, 42–51.

Stonerock, G. L., Hoffman, B. M., Smith, P. J., & Blumenthal, J. A. (2015). Exercise as treatment for anxiety: Systematic review and analysis. Annals of Behavioral Medicine, 49(4), 542–556.

To, M. Y., & Chan, S. (2000). Evaluating the effectiveness of progressive muscle relaxation in reducing the aggressive behaviors of mentally handicapped patients. Archives of Psychiatric Nursing, 14(1), 39–46

Vancampfort, D., Correll, C. U., Scheewe, T. W., Probst, M., De Herdt, A., Knapen, J., & De Hert, M. (2013). Progressive muscle relaxation in persons with schizophrenia: A systematic review of randomized controlled trials. Clinical Rehabilitation, 27(4), 291–298.

Vancampfort, D., De Hert, M., Knapen, J., Maurissen, K., Raepsaet, J., Deckx, S., . . . & Probst, M. (2011). Effects of progressive muscle relaxation on state anxiety and subjective well-being in people with schizophrenia: A randomized controlled trial. Clinical Rehabilitation, 25(6), 567–575.

Vancampfort, D., Hallgren, M., Firth, J., Rosenbaum, S., Schuch, F. B., Mugisha, J., . . . & Stubbs, B. (2018). Physical activity and suicidal ideation: A systematic review and meta-analysis. Journal of Affective Disorders, 225, 438–448.

Vancampfort, D., Rosenbaum, S., Schuch, F. B., Ward, P. B., Probst, M., & Stubbs, B. (2016). Prevalence and predictors of treatment dropout from physical activity interventions in schizophrenia: A meta-analysis. General Hospital Psychiatry, 39, 15–23.

Vancampfort, D., Vansteelandt, K., Scheewe, T., Probst, M., Knapen, J., De Herdt, A., & De Herdt, M. (2012). Yoga in schizophrenia: A systematic review of randomised controlled trials. Acta Psychiatrica Scandinavica, 126(1), 12–20.

Van de Kamp, M.M., Haveman, Y.R., & Emck, C. (2019) Psychomotor interventions in acute psychiatric wards. In J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 204-220). Amsterdam: Boom.

Van der Sande, R., Nijman, H. L., Noorthoorn, E. O., Wierdsma, A. I., Hellendoorn, E., van der Staak, C., & Mulder, C. L. (2011). Aggression and seclusion on acute psychiatric wards: Effect of short-term risk assessment. British Journal of Psychiatry, 199(6), 473–478.

Van Mierlo, T., Bovenberg, F., Voskes, Y., Mulder, N., & Keet, R. (2013). Werkboek HIC. High en intensive care in de psychiatrie [Workbook HIC: High and intensive care in psychiatry]. Utrecht, The Netherlands: De Tijdstroom.

Wang, D., Wang, Y., Wang, Y., Li, R., & Zhou, C. (2014). Impact of physical exercise on substance use disorders: A meta-analysis. PLoS One, 9(10), e110728.

Persoonlijkheidsstoornissen

Een uitwerking van PMT bij persoonlijkheidsstoornissen is te vinden in het PMT handboek (Drewes, Nijkamp, & Roemen- van Haaren, 2019).
PMT heeft een plaats in de multidisciplinaire behandeling van persoonlijkheidsstoornissen binnen de evidence-based kaders van Schematherapie, Mentaliseren Bevorderende Therapie (MBT) en Dialectische Gedragstherapie (DGT) (Kraak, 2010). Binnen deze kaders zijn experiëntiële technieken belangrijk om te leren omgaan met emotioneel geladen interacties en correctieve ervaringen op te doen, waarvoor PMT een natuurlijke context biedt met bewegings- en lichaamsgerichte interventies. Bij mentalisatieproblemen zijn lichaamsgerichte interventies nodig in aanvulling op cognitieve interventies (Fonagy, Luyten, Allison, & Campbell, 2017).
De toegevoegde waarde van PMT kent volgens ervaren experts vier aspecten van functioneren.
Het eerste betreft problemen met identiteit. De verstoorde lichaamsbeleving die hiermee samenhangt is toe te schrijven aan hechtingsproblematiek en trauma (Spaans, Veselka, Luyten, & Bühring, 2009). Er is een negatieve lichaamsattitude, die meer afhangt van het fysieke uiterlijk dan van ervaren emoties (Bellino et al, 2006; Sansone, Chu, & Wiederman, 2010). Dit bemoeilijkt het identificeren van emoties (New et al, 2012), waarvoor het lichaamsbewustzijn essentieel is (Nummenmaa, Glerean, Hari, & Hietanen, 2014). Vergelijkend onderzoek toont aan dat groepstherapie gericht op lichaamsbewustzijn effectiever is dan psychodynamische groepstherapie in het reduceren van problematisch functioneren (Leirvåg, Pedersen, & Karterud, 2010). PMT biedt hiervoor expertise, waaronder het toepassen van mindfulness-oefeningen.
Het tweede aspect betreft zelf-directie. Een experiëntiële, bottom-up behandeling van emotieregulatie is voorwaarde voor cognitieve integratie om richting te kunnen geven aan gedrag (Van den Broek, Keulen-de Vos, & Bernst, 2011; Van der Kolk, 2014). PMT-oefenvormen nodigen hiertoe uit. Aanwijzingen zijn er voor een werkzame bijdrage van yoga en mindfulness (Soler et al, 2016), relaxatie interventies (Glanz & Goisman, 1990) en impulsregulatie door PMT (Henquet, 2005; Kuin, 2005). Bewegingservaring ondersteunt de lichamelijke conditie en het zelfvertrouwen (Hutchinson, Skrinar, & Cross, 1999; Van den Broek, Keulen-de Vos, & Bernstein, 2011). Meta-analyse van 23 trials (n=1078) wijst op ondersteuning van positieve emoties en lichaamsbeleving door dans-bewegingstherapie (Koch, Kunz, Lykou, & Cruz, 2014).
Het derde aspect betreft empathie. PMT in groepsverband biedt een breed oefenkader voor verbetering van empathisch vermogen (Probst, Knapen, Poot, & Vancampfort, 2010). Motivaties en emoties worden zichtbaar in gedrag en bewerkbaar binnen de interacties die plaatsvinden.
Het vierde aspect betreft intimiteit. Het lichaam neemt een centrale plaats in bij het verdragen van afstand en nabijheid, waarvoor PMT bij uitstek werkvormen biedt, waaronder aanrakingsvormen.
De onderbouwing voor de vier aspecten is met name expert-based (Drewes, Nijkamp, & Roemen- van Haaren, 2019).
Vanuit het UMC Groningen is een multi-center RCT uitgerold om de effectiviteit te bestuderen van schematherapie voor ouderen met een persoonlijkheidsstoornis. Het therapeutisch aanbod is verrijkt met PMT arrangementen, waarvan de werkzaamheid in een apart PMT promotietraject wordt onderzocht (Van Dijk et al, 2018).

Referenties

Bellino, S., Zizza, M., Paradiso, E., Rivarossa, A., Fulcheri, M., & Bogetto, F. (2006). Dysmorphic concern symptoms and personality disorders: A clinical investigation in patients seeking cosmetic surgery. Psychiatry Research, 144(1), 73–78.

Drewes, A., Nijkamp, M.N., Roemen-van Haaren, M.W. (2019). Psychomotor interventions for personality disorders. In: J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 221-242). Amsterdam: Boom.

Fonagy, P., Luyten, P., Allison, E., & Campbell, C. (2017). What we have changed our minds about: Part 2. Borderline personality disorder, epistemic trust and the developmental significance of social communication. Borderline Personality Disorder and Emotion Dysregulation, 4, 9.

Glantz, K., & Goisman, R. M. (1990). Relaxation and merging in the treatment of personality disorders. American Journal of Psychotherapy, 44(3), 405–413.

Henquet, G. (2005). Opgekropte spanning losmaken. Resultaten van een effectonderzoek (Releasing pent-up tension. Results from an effect study). Tijdschrift voor Psychomotorische Therapie, 11(2), 30–36.

Hutchinson, D. S., Skrinar, G. S., & Cross, C. (1999). The role of improved physical fitness in rehabilitation and recovery. Psychiatric Rehabilitation Journal, 22(4), 355–360.

Koch, S., Kunz, T., Lykou, S., & Cruz R. (2014). Effects of dance movement therapy and dance on health-related psychological outcomes: A meta-analysis. Arts in Psychotherapy, 41(1), 46–64.

Kraak, K. (2010). Psychomotorische therapie in de Multidisciplinaire Richtlijn Persoonlijkheidsstoornissen: Aanknopingspunten voor behandeling. In J. de Lange (Ed.), Psychomotorische therapie: Lichaams- en bewegingsgerichte interventies in de ggz (pp.243–262). Amsterdam: Boom.

Kuin, F. M. (2005). Op tijd stoppen. Behandeling van impulscontroleproblematiek bij cluster B-persoonlijkheidsstoornissen en dissociatieve stoornissen. In J. de Lange & R. Bosscher (Eds.), Psychomotorische therapie in de praktijk (pp. 43–63). Nijmegen: Cure & Care Publishers.

Leirvåg, H., Pedersen, G., & Karterud, S. (2010). Long-term continuation treatment after short-term day treatment of female patients with severe personality disorders: Body awareness group therapy versus psychodynamic group therapy. Nordic Journal of Psychiatry, 64(2), 115-122.

New, A. S., aan het Rot, M., Ripoll, L. H., Perez-Rodriguez, M. M., Lazarus, S., Zipursky, E., . . . & Siever, L. J. (2012). Empathy and alexithymia in borderline personality disorder: Clinical and laboratory measures. Journal of Personality Disorders, 26(5), 660–675.

Nummenmaa, L., Glerean, E., Hari, R., & Hietanen, J.K. (2014). Bodily maps of emotions. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 111(2), 646–651.

Probst, M., Knapen, J., Poot, G., & Vancampfort, D. (2010). Psychomotor Therapy and Psychiatry; What’s in a name? Open Complementary Medicine Journal, 2, 105–113.

Sansone, R. A., Chu, J. W., & Wiederman, M. W. (2010). Body image and borderline personality disorder among psychiatric inpatients. Comprehensive Psychiatry, 51(6), 579–584.

Soler, J., Elices, M., Pascual, J. C., Martín-Blanco, A., Feliu-Soler, A., Caramona, C., & Portella, M. J. (2016). Effects of mindfulness training on different components of impulsivity in borderline personality disorder: Results from a pilot randomized study. Borderline Personality Disorder and Emotional Dysregulation, 3, 1.

Spaans, J. A., Veselka, L., Luyten, P., & Bühring, M. E. (2009). Lichamelijke aspecten van mentalisatie: Therapeutische focus bij ernstige onverklaarde lichamelijke klachten. Tijdschrift voor Psychiatrie, 51(4), 239–248.

Van den Broek, E., Keulen-de Vos, M., & Bernstein, D. P. (2011). Arts therapies and schema focused therapy: A pilot study. Arts in Psychotherapy, 38(5), 325–332.

Van der Kolk, B. A. (2014). The body keeps the score: Brain, mind, and body in the healing of trauma. New York, NY: Viking.

Van Dijk, S. D. M., Bouman, R., Lam, J. C. A. E., Den Held, R., Van Alphen, S. P. J. & Oude Voshaar, R. C. (2018). Outcome of day treatment for older adults with affective disorders: An observational pre-post design of two transdiagnostic approaches. International Journal of Geriatric Psychiatry. 33, 3,510-516.

Gedrags- en impulscontrolestoornissen, waaronder forensische psychiatrie

Een uitwerking van PMT bij deze doelgroep is te vinden in het PMT-handboek (Nijkamp & De Pauw, 2019).
Centraal binnen deze doelgroep is het probleem van agressie en geweld naar anderen. In feite is agressie een transdiagnostisch symptoom met een sterk appèl op lichaamsbeleving, waarvoor vaak naar PMT verwezen wordt, bijvoorbeeld in de forensische zorg of bij jeugd met gedragsproblemen. PMT doet recht aan de lichamelijk tendensen die van kinds-af-aan bij agressie horen. In de forensische psychiatrie heeft PMT een vast aandeel in risico-taxatie, motivatie en agressieregulatie (Hoek et al., 2015; Langstraat, Van der Maas, & Hekking, 2011; Zwets et al., 2016).
PMT gaat voor deze doelgroep uit van het General Aggression Model (GAM), waarbij arousal, affect en cognitie mediëren tussen situationele en persoonlijke variabelen van agressie (Anderson & Bushman, 2002).
De persoonlijke karakteristieken en situationele omstandigheden vormen de ‘input’ van het agressiemodel. Het leren herkennen van situaties die agressie uitlokken is een hoofddoel van PMT in forensische setting (Zwets et al., 2016).
De ‘route’ van agressie loopt via arousal, affect en cognitie. Het kunnen waarnemen van lichaamssignalen is hierbij essentieel (Gyllensten, Skär, Miller, & Gard, 2010) en een speerpunt binnen PMT (Bellemans et al, 2019; Singh et al, 2003; Tollefson et al, 2009; Zwets et al, 2016). De verbinding tussen lichamelijke arousal en affect/emotie wordt benadrukt in de derde generatie gedragstherapieën, bijvoorbeeld in relatie tot hechtingsdproblemen (Fonagy & Target, 2007). De invloed van emoties op bepaalde lichaamsgebieden is weer te geven in afbeeldingen van het lichaam (Nummenmaa, Glerean, Hari, & Hietanen, 2014). Het gedifferentieerd leren herkennen van emoties, zoals bij PMT, is essentieel voor controle over agressieve impulsen (Pond et al, 2012; Fossati et al, 2009; Teten et al, 2008). Dat geldt ook voor bewustwording van cognities zonder onmiddellijk toe te geven aan actie (Eisenlohr-Moul, Peters, Pond, & DeWall, 2016; Singh et al., 2003; Tollefson et al., 2009). De experiëntiële, bottom-up benadering door PMT appelleert ook aan primitieve cognities en laat ervaringen beter beklijven dan alleen het denken over cognities (Roemen-van Haaren, 2010).
Het ‘resultaat’ van de doorlopen route volgens het GAM vertaalt zich in herwaardering van een agressie-uitlokkende situatie en het kunnen nemen van een ‘time-out’ voor het maken van een beslissing die geen schade berokkent (Wistow, Kelly, & Westmarland, 2016). PMT heeft oefenrepertoire voor afstemming tussen persoonlijke ruimte en begrenzing met anderen, waarbij agressieve tendensen worden omgebogen in een weloverwogen stap terug (Pesso, 1988; Dijk, 2005). De experiëntiële ingang levert doordachte acties op ter ondersteuning van lange termijn vaardigheden (Probst, Knapen, Poot, & Vancampfort, 2010). Voor verbetering van sociale vaardigheden, waaronder een vijandige attributiestijl, gebruiken cognitief gedragstherapeutische programma’s experiëntiële technieken (Hoogsteder et al, 2014; Terzian, Li, Fraser, Day, & Rose, 2015), waarvoor PMT uitgebreide mogelijkheden biedt. Een gecontroleerde trial ondersteunt de toegevoegde waarde van relaxatietechnieken om agressie te reduceren (Nickel et al, 2005). PMT bevordert relaxatie niet alleen met rustige technieken maar ook met fysieke activering en sport. Zo is studie gedaan naar de invloed van running op de slaap en op executieve functies van gevangenen (Meijers, Harte, Meynen, & Cuijpers, 2015). Executieve functies zijn van belang bij impulsregulatie, waarvoor naar PMT verwezen wordt. Het zich houden aan regels in sportsituaties kan een uitdaging vormen. PMT beschikt over gerichte interventies voor impulsregulatie, met name gecontroleerd toepassen van boksen (Kuin, 2005). Er wordt gepleit voor een ervaringsgerichte benadering en meer onderzoek bij de doelgroep (Nijkamp & De Pauw, 2019).

Referenties

Anderson, C. A., & Bushman, B. J. (2002). Human aggression. Annual Review of Psychology, 53, 27–51.

Bellemans, T., Didden, R., van Busschbach, J. T., Hoek, P. T., & Scheffers, M.W. (2019). Psychomotor therapy targeting anger and aggressive behaviour in individuals with mild or borderline intellectual disabilities: A systematic review. Journal of Intellectual and Developmental Disabilities, 44(1), 121–130

Dijk, A. C. (2005). Handen thuis? Handen thuis! Psychomotorische behandeling bij plegers van huiselijk geweld. In J. de Lange & R. J. Bosscher (Eds.), Psychomotorische therapie in de praktijk (pp. 65–83). Nijmegen: Cure & Care Publishers.

Eisenlohr-Moul, T. A., Peters, J. R., Pond, R. S. Jr, & DeWall, C. N. (2016). Both trait and state mindfulness predict lower aggressiveness via anger rumination: A multilevel mediation analysis. Mindfulness, 7(3), 713–726.

Fonagy, P., & Target, M. (2007). The rooting of the mind in the body: New links between attachment theory and psychoanalytic thought. Journal of the American Psychoanalytic Association, 55(2), 411–456.

Fossati, A., Acquarini, E., Feeney, J. A., Borroni, S., Grazioli, F., Giarolli, L. E., . . . & Maffei, C. (2009). Alexithymia and attachment insecurities in impulsive aggression. Attachment & Human Development, 11(2), 165–182.

Gyllensten, A. L., Skär, L., Miller, M., & Gard, G. (2010). Embodied identity: A deeper understanding of body awareness. Physiotherapy Theory and Practice, 26(7), 439–446.

Hoek, P., Meessen, L.J., Nijkamp, M. N., Nijland, N. Reijs, B., Spee, P., & Winkel, F. (2015). Herkennen, onderscheiden en verwoorden van emoties middels psychomotorische therapie voor (jong) volwassen patiënten in de forensische psychiatrie: Een basisvaardigheid voor agressieregulatie. Nederlandse Vereniging voor Psychomotorische therapie. https://www.databankvaktherapie.nl/knowledge_base/herkennen-onderscheiden-en-verwoorden-van-emoties-middels-psychomotorische-therapie-voor-jong-volwassen-patienten-in-de-forensische-psychiatrie-een-basisvaardigheid-voor-agressieregulatie

Hoogsteder, L.M., Kuijpers, N., Stams, G.J.J.M., Horn van J.M., Hendriks, J. &  Wissink, I.B. (2014) Study on the Effectiveness of Responsive Aggression Regulation Therapy (Re-ART), International Journal of Forensic Mental Health, 13:1, 25-35.

Kuin, F. M. (2005). Op tijd stoppen. Behandeling van impulscontroleproblematiek bij cluster B-persoonlijkheidsstoornissen en dissociatieve stoornissen. In J. de Lange & R. Bosscher (Eds.), Psychomotorische therapie in de praktijk (pp. 43–63). Nijmegen: Cure & Care Publishers.

Langstraat, E., Van der Maas, L., & Hekking, P. (2011). Onderzoek in de TBS. Dient agressiehanteringstherapie uitgebreid te worden met psychomotorische therapie? Tijdschrift voor Vaktherapie, 3, 9–15.

Meijers, J., Harte, J., Meynen, G., & Cuijpers, P. (2015). Study protocol: The influence of running therapy on executive functions and sleep of prisoners. F1000Research, 4, 152.

Nickel, C., Lahmann, C., Tritt, K., Loew, T. H., Rother, W. K., & Nickel, M. K. (2005). Stressed aggressive adolescents benefit from progressive muscle relaxation: A random, prospective, controlled trial. Stress and Health, 21(3), 169–175.

Nijkamp, M.N., & De Pauw, F. (2019). Psychomotor interventions for disruptive, impulse-control and conduct disorders: why aggression requires an experience-based treatment approach. In: J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 243-266). Amsterdam: Boom.

Nummenmaa, L., Glerean, E., Hari, R., & Hietanen, J. K. (2014). Bodily maps of emotions. Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 111(2), 646–651.

Pesso, A. (1988). Sexual abuse, the integrity of the body: Diagnostic and therapeutic implications. Bewegen en Hulpverlening, 5, 2700–2728.

Pond, R. S. Jr, Kashdan, T. B., DeWall, C. N., Savostyanova, A., Lamert, N. M., & Fincham F. D. (2012). Emotion differentiation moderates aggressive tendencies in angry people: A dairy analysis. Emotion, 12(2), 326–337.

Probst, M., Knapen, J., Poot, G., & Vancampfort, D. (2010). Psychomotor therapy and psychiatry: What’s in a name? Open Complementary Medicine Journal, 2, 105–113.

Roemen-Van Haaren, M. (2010). Anders denken en doen. Psychomotorische therapie vanuit een cognitief therapeutische invalshoek bij een depressiebehandeling. In: J. de Lange (Red.) Psychomotorische therapie. Lichaams- en bewegingsgerichte interventies in de ggz. (p.17-34). Amsterdam: Uitgeverij Boom.

Singh, N. N., Wahler, R. G., Adkins, A. D., & Myers, R. E. (2003). Soles of the feet: A mindfulness-based self-control intervention for aggression by an individual with mild mental retardation and mental illness. Research in Developmental Disabilities, 24(3), 158–169.

Terzian, M. A., Li, J., Fraser, M. W., Day, S. H., & Rose, R. A. (2015). Social information-processing skills and aggression: A quasi-experimental trial of the Making Choices and Making Choices Plus programs. Research on Social Work Practice, 25(3), 358–369.

Teten, A. L., Miller, L. A., Bailey, S. D., Dunn, N. J., & Kent, T. A. (2008). Empathic deficits and alexithymia in trauma-related impulsive aggression. Behavioral Sciences & the Law, 26(6), 823–832.

Tollefson, D. R., Webb, K., Shumway, D., Block, S. H., & Nakamura, Y. (2009). A mind–body approach to domestic violence perpetrator treatment: Program overview and preliminary outcomes. Journal of Aggression, Maltreatment & Trauma, 18(1), 17–45.

Wistow, R., Kelly, L., & Westmarland, N. (2016). “Time out”: A strategy for reducing men’s violence against women in relationships? Violence Against Women, 23(6), 730–748.

Zwets, A. J., Hornsveld, R. H., Muris, P., Kanters, T., Langstraat, E., & van Marle, H. (2016). Psychomotor therapy as an additive intervention for violent forensic psychiatric inpatients: A pilot study. International Journal of Forensic Mental Health, 15(3), 222–234.

Neurobiologische ontwikkelingsstoornissen[1]

- ADHD
Bij jeugdigen met ADHD leveren reviews aanwijzingen op voor een gunstige werking van fysieke activiteiten op het brein (Christiansen et al, 2019; Grassmann, Alves, Santos-Galduróz, & Galduróz, 2017; Halperin & Healey, 2011; Neudecker, Mewes, Reimers, & Woll, 2019; Sarver, Rapport, Kofler, Raiker, & Friedman, 2015), met een groter gemiddeld effect dan cognitieve therapieën (Lambez, Harwood-Gross, Golumbic, & Rassovsky, 2020). Naast aandachtsfuncties verbeteren de motorische vaardigheden en fitheid van kinderen (Jeyanthi, Arumugam, & Parasher, 2019; Vysniauske, Verburgh, Oosterlaan, & Molendijk, 2020). Een review en meta-analyse van acht RCT’s (n=249) laat een medium tot groot effect zien van aerobe training op aandacht, hyperactiviteit, impulsiviteit, angst, executieve functies en sociale problemen bij kinderen (Cerrillo‐Urbina et al, 2015). Het lijkt op korte en lange termijn voordeel op te leveren voor cognitief, sociaal-emotioneel en gedragsmatig functioneren bij zowel jeugdigen als volwassenen (Den Heijer et al, 2017). Naast fysieke activering zijn er eerste aanwijzingen voor een positief effect van yoga, mindfulness en meditatie als interventie voor jeugdigen met ADHD (Cairncross & Miller, 2020; Chimiklis et al, 2018). Massage heeft mogelijk een nog groter effect (Chen et al, 2019).

- Autisme Spectrum Stoornissen
Bij kinderen en volwassenen met een autisme spectrum stoornis draagt PMT bij aan het in kaart brengen van non-verbale communicatie, interpersoonlijke afstemming en senso-motorische ontwikkeling (Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGZ, 2017). PMT sluit aan bij afwijkende sensorische informatieverwerking en bewegingspatronen, waarvoor bij autisme vaak te weinig aandacht is (Donnellan, Hill, & Leary, 2013; Emck, Bosscher, Van Wieringen, Doreleijers, & Beek, 2011; Emck & Stins, 2017; Ooteman, Lust, Emck, & Stins, 2015). Bewegingswetenschappelijke reviews benadrukken het belang van bewegingsinterventies ter ondersteuning van sociale en motorische vaardigheden, waaronder balanscontrole, en competentiebeleving van kinderen, voor wie het kunnen deelnemen aan sport en spel van belang is voor de algehele ontwikkeling (Emck, Bosscher, Beek, & Doreleijers, 2009; Stins & Emck, 2018). Reviews van verschillende bewegingsvormen, met name paardrijden en oosterse vechtsport, wijzen op verbetering van stereotiep gedrag, sociaal-emotioneel functioneren, cognitie en aandacht van jeugdigen met autisme (Bremer, Crozier, & Lloyd, 2016; Ferreira, 2019). Yoga en mindfulness zijn populair, met name voor verbetering van sociale vaardigheden, al is de evidentie beperkt (Semple, 2019; Spek, Van Ham, & Nyklíček, 2013). Evenals bij ADHD ondersteunt fysieke inspanning ook bij autisme de cognitieve functies (Tan, Pooley, & Speelman, 2016). PMT is inzetbaar bij problemen met agressieregulatie, die bij ADHD en autisme een rol spelen (Mazurek, Kanne, & Wodka, 2013; Retz & Rösler, 2009).

- Verstandelijke Beperkingen
Voor mensen met een verstandelijke beperking is vaktherapie een gewaardeerd onderdeel voor verbetering van sociale vaardigheden, spannings- en emotieregulatie en kwaliteit van leven (Berghs et al, 2018). Binnen de acute GGZ blijkt PMT een goed toepasbaar onderdeel te zijn van het behandelaanbod (Kay, Clegg, Emck, & Standen, 2016). Agressieregulatie is een veel voorkomend probleem bij deze doelgroep, waarbij onder meer mindfulness wordt toegepast (Didden et al, 2016). Een systematische review vanuit PMT levert eerste aanwijzingen op voor reductie van agressief gedrag door relaxatie en meditatie (Bellemans et al, 2019). Onderzoek ondersteunt de inzet van PMT bij emotie- en agressieregulatie bij mensen met een licht verstandelijke beperking (Bellemans et al, 2018; Bellemans, Hoek, Scheffers, Van Busschbach, & Didden, 2016 ). Seksueel misbruik heeft een hoge prevalentie voor deze doelgroep, waarbij uit een review blijkt dat PMT de nodige aanvulling zou kunnen bieden voor observatie van lichamelijke ervaringen en emoties (Smit, Scheffers, Emck, Van Busschbach, & Beek, 2019).

Referenties

Bellemans, T., Didden, R., van Busschbach, J. T., Hoek, P. T., Scheffers, M. W., Lang, R. B., & Lindsay, W. R. (2019). Psychomotor therapy targeting anger and aggressive behaviour in individuals with mild or borderline intellectual disabilities: A systematic review. Journal of Intellectual & Developmental Disability, 44(1), 121-130.

Bellemans, T., Didden, R., Visser, R., Schaafsma, D., Totsika, V., & van Busschbach, J. T. (2018). Psychomotor therapy for anger and aggression in mild intellectual disability or borderline intellectual functioning: an Intervention Mapping approach. Body, Movement and Dance in Psychotherapy, 13(4), 234-250.

Bellemans, T., Hoek, P., Scheffers, M., van Busschbach, J., & Didden, R. (2016). Psychomotorische therapie bij mensen met een licht verstandelijke beperking en problemen met emotie- en agressieregulatie. Directieve Therapie, 36(3), 148-168

Berghs, M., Verdonschot, M., Krantz, B., Bootsma, M., Moonen, X., & van Hooren, S. A. H. (2018). (Be) leef in de wijk: Vaktherapie als integraal onderdeel van ambulante (FACT-LVB) behandelteam. Orthopedagogiek: Onderzoek en Praktijk, 16(2), 25-33.

Bremer, E., Crozier, M., & Lloyd, M. (2016). A systematic review of the behavioural outcomes following exercise interventions for children and youth with autism spectrum disorder. Autism, 20(8), 899-915.

Cairncross, M., & Miller, C. J. (2020). The effectiveness of mindfulness-based therapies for ADHD: a meta-analytic review. Journal of attention disorders, 24(5), 627-643.

Cerrillo‐Urbina, A. J., García‐Hermoso, A., Sánchez‐López, M., Pardo‐Guijarro, M. J., Santos Gómez, J. L., & Martínez‐Vizcaíno, V. (2015). The effects of physical exercise in children with attention deficit hyperactivity disorder: A systematic review and meta‐analysis of randomized control trials. Child: care, health and development, 41(6), 779-788.

Chen, S. C., Yu, B. Y. M., Suen, L. K. P., Yu, J., Ho, F. Y. Y., Yang, J. J., & Yeung, W. F. (2019). Massage therapy for the treatment of attention deficit/hyperactivity disorder (ADHD) in children and adolescents: A systematic review and meta-analysis. Complementary therapies in medicine, 42, 389-399.

Chimiklis, A. L., Dahl, V., Spears, A. P., Goss, K., Fogarty, K., & Chacko, A. (2018). Yoga, mindfulness, and meditation interventions for youth with ADHD: Systematic review and meta-analysis. Journal of Child and Family Studies, 27(10), 3155-3168.

Christiansen, L., Beck, M. M., Bilenberg, N., Wienecke, J., Astrup, A., & Lundbye-Jensen, J. (2019). Effects of exercise on cognitive performance in children and adolescents with ADHD: Potential mechanisms and evidence-based recommendations. Journal of clinical medicine, 8(6), 841.

Den Heijer, A. E., Groen, Y., Tucha, L., Fuermaier, A. B., Koerts, J., Lange, K. W., ... & Tucha, O. (2017). Sweat it out? The effects of physical exercise on cognition and behavior in children and adults with ADHD: a systematic literature review. Journal of Neural Transmission, 124(1), 3-26.

Didden, R., Lindsay, W. R., Lang, R., Sigafoos, J., Deb, S., Wiersma, J., ... & Lancioni, G. E. (2016). Aggressive behavior. In Handbook of evidence-based practices in intellectual and developmental disabilities (pp. 727-750). Springer, Cham.

Donnellan, A. M., Hill, D. A., & Leary, M. R. (2013). Rethinking autism: implications of sensory and movement differences for understanding and support. Frontiers in integrative neuroscience, 6, 124.

Emck, C., Bosscher, R., Beek, P., & Doreleijers, T. (2009). Gross motor performance and self‐perceived motor competence in children with emotional, behavioural, and pervasive developmental disorders: a review. Developmental Medicine & Child Neurology, 51(7), 501-517.

Emck, C., Bosscher, R. J., Van Wieringen, P. C., Doreleijers, T., & Beek, P. J. (2011). Gross motor performance and physical fitness in children with psychiatric disorders. Developmental Medicine & Child Neurology, 53(2), 150-155.

Emck, C., & Stins, J. F. (2017). Beter in balans: over de rol van motoriek, balans en bewegingsinterventies bij kinderen met autisme. Neuropraxis, 21(4), 81-87.

Ferreira, J. P., Ghiarone, T., Cabral Júnior, C. R., Furtado, G. E., Moreira Carvalho, H., Machado-Rodrigues, A. M., ... & Vasconcelos, C. (2019). Effects of Physical Exercise on the Stereotyped Behavior of Children with Autism Spectrum Disorders. Medicina, 55(10), 685.

Grassmann, V., Alves, M. V., Santos-Galduróz, R. F., & Galduróz, J. C. F. (2017). Possible cognitive benefits of acute physical exercise in children with ADHD: a systematic review. Journal of attention disorders, 21(5), 367-371.

Halperin, J. M., & Healey, D. M. (2011). The influences of environmental enrichment, cognitive enhancement, and physical exercise on brain development: Can we alter the developmental trajectory of ADHD?. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 35(3), 621-634.

Jeyanthi, S., Arumugam, N., & Parasher, R. K. (2019). Effect of physical exercises on attention, motor skill and physical fitness in children with attention deficit hyperactivity disorder: A systematic review. ADHD Attention Deficit and Hyperactivity Disorders, 11(2), 125-137.

Kay, J. J., Clegg, J. A., Emck, C., & Standen, P. J. (2016). The feasibility of psychomotor therapy in acute mental health services for adults with intellectual disability. Journal of Intellectual and Developmental Disability, 41(1), 54-60.

Lambez, B., Harwood-Gross, A., Golumbic, E. Z., & Rassovsky, Y. (2020). Non-pharmacological interventions for cognitive difficulties in ADHD: A systematic review and meta-analysis. Journal of psychiatric research, 120, 40-55.

Mazurek, M. O., Kanne, S. M. & Wodka, E. L. (2013). Physical aggression in children and adolescents with autism spectrum disorders. Research in Autism Spectrum Disorders, 7(3), 455–465.

Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGZ (2017). Zorgstandaard Autisme. Utrecht: Netwerk Kwaliteitsontwikkeling GGZ.

Neudecker, C., Mewes, N., Reimers, A. K., & Woll, A. (2019). Exercise interventions in children and adolescents with ADHD: a systematic review. Journal of attention disorders, 23(4), 307-324.

Ooteman, M., Lust, T., Emck, C., & Stins, J. F. (2015). Autisme in beweging. Tijdschrift voor Vaktherapie, 4(11), 60-67.

Retz, W., & Rösler, M. (2009). The relation of ADHD and violent aggression: What can we learn from epidemiological and genetic studies? International Journal of Law and Psychiatry, 32(4), 235–243.

Sarver, D. E., Rapport, M. D., Kofler, M. J., Raiker, J. S., & Friedman, L. M. (2015). Hyperactivity in attention-deficit/hyperactivity disorder (ADHD): Impairing deficit or compensatory behavior?. Journal of abnormal child psychology, 43(7), 1219-1232.

Semple, R. J. (2019). Yoga and mindfulness for youth with autism spectrum disorder: review of the current evidence. Child and Adolescent Mental Health, 24(1), 12-18.

Smit, M. J., Scheffers, M., Emck, C., van Busschbach, J. T., & Beek, P. J. (2019). Clinical characteristics of individuals with intellectual disability who have experienced sexual abuse. An overview of the literature. Research in developmental disabilities, 95, 103513.

Spek, A. A., Van Ham, N. C., & Nyklíček, I. (2013). Mindfulness-based therapy in adults with an autism spectrum disorder: a randomized controlled trial. Research in developmental disabilities, 34(1), 246-253.

Stins, J. F., & Emck, C. (2018). Balance performance in autism: A brief overview. Frontiers in psychology, 9, 901.

Tan, B. W., Pooley, J. A., & Speelman, C. P. (2016). A meta-analytic review of the efficacy of physical exercise interventions on cognition in individuals with autism spectrum disorder and ADHD. Journal of autism and developmental disorders, 46(9), 3126-3143.

Vysniauske, R., Verburgh, L., Oosterlaan, J., & Molendijk, M. L. (2020). The effects of physical exercise on functional outcomes in the treatment of ADHD: a meta-analysis. Journal of attention disorders, 24(5), 644-654.

Neurocognitieve stoornissen, met name bij ouderen[2]

Onder deze groep vallen o.a. een delirium of delier, dementie, waaronder de ziekte van Alzheimer, Huntington en Parkinson, en de beperkte neurocognitieve stoornis. Interventies voor ouderen met dementie zijn beschreven in het PMT-handboek (Van ’t Hooft, Bouman, & Faasen, 2019).
Onder de doelgroep ouderen is de prevalentie van psychische problematiek relatief hoog, met name depressie (Pocklington, Gilbody, Manea, & McMillan, 2016; World Health Organization, 2015).
Systematische review wijst op de vaak passieve leefstijl van ouderen, met bijkomende gezondheidsrisico’s (Harvey, Chastin, & Skelton, 2013). Bij ouderen met dementie kan het bewegingsgedrag in latere fase verstoord zijn, zoals geagiteerd bewegen of rondzwerven. De lichaamsbeleving bij dementie is weinig onderzocht. PMT richt zich op beïnvloeding van lichamelijke, emotionele, cognitieve en sociale aspecten (Dröes & Scherder, 2017; Dröes, Van der Roest, Van Mierlo, & Meiland, 2011). Hiervoor is een PMT-gedragsobservatieschaal ontwikkeld (Lauriks & Dröes, 2007). PMT draagt bij aan rehabilitatie, vinden van betekenisvolle activiteiten, fysieke fitheid die daarvoor nodig is, emotioneel functioneren en vinden van balans tussen mogelijkheden en beperkingen in het kader van positieve gezondheid en ‘healthy aging’ (De Vugt & Dröes, 2017; Dröes & Scherder, 2017). PMT past bij dementie een psychosociaal model toe voor adaptatie en omgang met stress, met taken gericht op reactiveren, affectief functioneren en resocialiseren (Droës, 1991; Nagtegaal, De Lange, Klok-van Laar, van Kooten, & Scholte, 2016). Een review wijst op positieve effecten van PMT (Dröes et al, 2011). Een vriendelijke attitude is nodig om angst-reacties te voorkómen (Droës, 1997).
Vanuit neuropsychologisch perspectief heeft bewegen een gunstig effect op cognitief functioneren (Vigorito & Giallauria, 2014), zo blijkt ook uit review en meta-analyse (Groot et al, 2016; Laver, Dyer, Whitehead, Clemson, & Crotty, 2016). Vaak is motivatie een probleem, bijvoorbeeld door angst voor vallen, krachtverlies, incontinentie, zichtverlies. Om hieraan tegemoet te komen is vanuit PMT ‘Aquamentia’ ontwikkeld, een bewegingsprogramma in een zwembad, gericht op lichamelijk, emotioneel, cognitief en sociaal welbevinden (Niks & Van ‘t Hooft, 2017). Algemene PMT-thema’s komen hierbij aan bod (Van den Blink & Dijk, 2016). Systematische review en meta-analyse wijzen op positieve resultaten van therapie in water bij ouderen (Waller et al, 2016).

Referenties

De Vugt, M., & Dröes, R. M. (2017). Social health in dementia. Towards a positive dementia discourse. Aging and Mental Health, 21(1), 1–3.

Dröes, R. M. (1991). In Beweging: Over psychosociale hulpverlening aan demente ouderen. Nijkerk: Intro.

Dröes, R. M. (1997). Beweeg met ons mee!: Een activeringsprogramma in groepsverband voor dementerende mensen. Utrecht: Elsevier/De Tijdstroom.

Dröes, R. M., & Scherder, E. (2017). Activeringsstrategieën. In R. M. Dröes, J. Schols, & P. Scheltens (Eds.), Meer kwaliteit van leven: Integratieve persoonsgerichte dementiezorg (pp. 109–126). Houten: Bohn Stafleu van Loghum.

Dröes, R. M., van der Roest, H. G., van Mierlo, L., & Meiland, F. J. (2011). Memory problems in dementia: Adaptation and coping strategies and psychosocial treatments. Expert Review of Neurotherapeutics, 11(12), 1769–1781.

Groot, C., Hooghiemstra, A. M., Raijmakers, P. G., van Berckel, B. N., Scheltens, P., Scherder, E. J., . . . & Ossenkoppele, R. (2016). The effect of physical activity on cognitive function in patients with dementia: A meta-analysis of randomized control trials. Ageing Research Reviews, 25, 13–23.

Harvey, J. A., Chastin, S. F., & Skelton, D. A. (2013). Prevalence of sedentary behavior in older adults: A systematic review. International Journal of Environmental Research and Public Health, 10(12), 6645–6661.

Lauriks, S., & Dröes, R. M. (2007). Ontwikkeling van de Gedragsobservatieschaal Psychomotorische therapie voor demente ouderen (GPMT-dem). Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 38(2), 79–90.

Laver, K., Dyer, S., Whitehead, C., Clemson, L., & Crotty, M. (2016). Interventions to delay functional decline in people with dementia: A systematic review of systematic reviews. BMJ Open, 6(4), e010767

Nagtegaal, I., de Lange, S., Klok-van Laar, H., van Kooten, M., & Scholte, T. (2016). Module Psychomotorische therapie voor dementerende ouderen in een verpleeghuissetting. Utrecht: Federatie Vaktherapeutische Beroepen.

Niks, C., & Van ‘t Hooft, P. (2017). Aquamentia©: Introducing a newly developed swimming intervention for people with dementia. Journal of Psychological Sciences, 3, (1) 21–27.

Pocklington, C., Gilbody, S., Manea, L., & McMillan, D. (2016). The diagnostic accuracy of brief versions of the Geriatric Depression Scale: A systematic review and meta-analysis. International Journal of Geriatric Psychiatry, 31(8), 837–857.

Van den Blink, M., & Dijk, F. (2016). 7 psychomotorische thema's: werkmodel voor het gebruik [Seven psychomotor topics: how to use them in therapy]. Zwolle, The Netherlands: Windesheim

Van ’t Hooft, P., Bouman, R., & Faasen, L. (2019). In: J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 305-322). Amsterdam: Boom.

Vigorito, C., & Giallauria, F. (2014). Effects of exercise on cardiovascular performance in the elderly. Frontiers in Physiology, 5, 51.

Waller, B., Ogonowska-SÅ‚odownik, A., Vitor, M., Rodionova, K., Lambeck, J., Heinonen, A., & Daly, D. (2016). The effect of aquatic exercise on physical functioning in the older adult: A systematic review with meta-analysis. Age Ageing, 45(5), 593–601.

World Health Organization. (2015). World Report on Ageing and Health. Geneva: World Health Organization.

Stoornissen in het gebruik van middelen

Een uitwerking van PMT bij deze doelgroep is te vinden in het PMT handboek (Stoffels, Van Busschbach, Van Berkel, De Lange, & De Haan, 2019).
In toenemende mate wijst neuropsychologisch onderzoek op het verband tussen verslaving aan middelengebruik en verlaagd interoceptief vermogen, ofwel lichaamsbewustzijn (Paulus & Stewart, 2014; Schmidt, Eulenbruch, Langer, & Banger, 2013; Sönmez, Kahyacı Kılıç, AteÅŸ Çöl, Görgülü, & Köse Çınar, 2017; Stewart, Juavinett, May, Davenport, & Paulus, 2015; Verdejo-Garcia, Clark, & Dunn, 2012). Ook de lichaamsattitude is verstoord door verwaarlozing van het lichaam en problemen met fysiek contact (Dennis, Davis, Bernardo, & Kelleher, 2017; Van den Brink, Van de Glind, & Schippers, 2013), vaak in relatie tot PTSD-klachten (Kok, De Haan, Van der Meer, Najavits, & de Jong, 2015; Sallmannn 2010; Salom, Williams, Najman, & Alati, 2015). Beperkte aanwijzingen zijn er voor verlaagde lichaamstevredenheid (Bongaertz, & Scheffers, 2012). Wat betreft fysieke training geven patiënten aan meer te willen doen (Abrantes et al, 2011; More et al, 2017), maar fysieke en sociale belemmeringen, waaronder schaamte, zorgen voor een ongezonde passieve leefstijl (Stoutenberg, Warne, Vidot, Jimenez, & Read, 2015). Daarbij kunnen lichaamshouding en balans verstoord zijn, hetzij een verslapping hetzij een overspannen manier van lopen, ook nog een jaar na te zijn gestopt met middelengebruik en met name persisterend bij vrouwen (Fein & Greenstein, 2013; Fein, Smith, & Greenstein, 2012; Rosenbloom, Pfefferbaum, & Sullivan, 2004).
Naast de verslaving is vaak sprake van comorbide psychiatrische problematiek, een dubbele diagnose, waarvoor een geïntegreerde behandeling het beste is (Van Wamel, Muusse, Van Rooijen, 2012). Meestal is er een motivatiefase, dan volgt de behandelfase en tenslotte de fase van terugvalpreventie. PMT heeft een belangrijke rol naast medicamenteuze en psychosociale behandeling (Bongaertz, & Scheffers, 2012; Bosma, van Zanten, & Sonneborn, 2014). Algemeen doel van PMT is 1) fysieke conditieverbetering met aandacht voor succeservaring, realistische doelen, vertrouwen in het lichaam en sociale competentie; 2) verhoging van lichaamsbewustzijn ten aanzien van spanningen, emoties en sensorische signalen als honger, vermoeidheid en pijn; 3) bevorderen van zelfreflectie ten behoeve van controle over impulsief gedrag; 4) controleren van het verlangen tot middelengebruik met het lichaam als bron van ervaring. Specifieke doelen sluiten aan bij co-morbide problematiek, waaronder autisme, verstandelijke beperking, borderlinepersoonlijkheid.
Uit reviews volgt evidentie voor gezondheidsbevordering door fysieke training (Hallgren, Vancampfort, Giesen, Lundin, & Stubbs, 2017; Linke & Ussher, 2015; More et al., 2017; Simonton, Young, & Brown, 2018). Volgens een meta-analyse van 22 studies hebben verschillende bewegingsvormen een positief effect op terugval, angst en depressie (Wang, Wang, Wang, Li, & Zhou, 2014). De meeste evidentie is er voor mindfulness, getuige een review en meta-analyse van 34 RCT’s (Li, Howard, Garland, McGovern, & Lazar, 2017). Een mindful, lichaamsgerichte benadering leidde tot grotere verbetering van interoceptief bewustzijn en emotieregulatie en langer durende onthouding in een RCT onder 200 vrouwen (Price et al., 2019). Yoga bevordert het fysiek functioneren en laat effect zien op afleiding en concentratie, emotieregulatie en zelfobservatie (Khanna & Greeson, 2013; Lutz, Gipson, & Robinson, 2019; Park, Russell, & Fendrich, 2018). PMT past daarnaast adem- en relaxatievormen toe, met name gebaseerd op ervaringskennis. Een RCT laat een effect zien van progressieve relaxatie op rookgedrag (Limsanon & Kalayasiri, 2015). Een combinatie van technieken wordt bij PMT ingezet voor agressieregulatie, waarvoor een pilotstudie verbetering aantoont op controle over gedrag en uitbreiding van coping strategieën (Leenders-van den Berkmortel, De Hoon, & Jansen, 2010). Het I-RSA model voor het verslaafde brein (Goldstein & Volkow, 2002; Volkow, Fowler, & Wang, 2004; Volkow, Koob, & McLellan, 2016) is een theoretische basis voor PMT, bestaande uit vier fasen: herkennen van actieve hersenprocessen, oefenen van controle, toepassen van controletechnieken en terugvalpreventie (zie Stoffels, Van Busschbach, Van Berkel, De Lange, & De Haan, 2019).

Referenties

Abrantes, A. M., Battle, C. L., Strong, D. R., Ing, E., Dubreuil, M. E., Gordon, A., & Brown, R. A. (2011). Exercise preferences of patients in substance abuse treatment. Mental health and physical activity, 4(2), 79-87.

Bongaertz, K. & Scheffers, M. (2012). Contextmapping lichaamsbeleving. Een kwalitatief onderzoek bij middelenafhankelijkheid. Verslaving, 8(1), 24-39.

Bosma, M., van Zanten, J. & Sonneborn, C. (2014) ASS en verslaving; Behandelervaringen in een DD-programma. Verslaving, 10 (1), 37-50.

Dennis, C. B., Davis, T. D., Bernardo, K. R., & Kelleher, S. R. (2017). Enhancing Health-Conscious Behaviors Among Clients in Substance Abuse Treatment Programs. Journal of Social Work Practice in the Addictions, 17(3), 291-306.

Fein, G., & Greenstein, D. (2013). Gait and balance deficits in chronic alcoholics: No improvement from 10 weeks through 1 year abstinence. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 37(1), 86-95.

Fein, G., Smith, S., & Greenstein, D. (2012). Gait and balance in treatment‐naïve active alcoholics with and without a lifetime drug codependence. Alcoholism: Clinical and Experimental Research, 36(9), 1550-1562.

Goldstein, R.Z. & Volkow, N.D. (2002). Drug addiction and its underlying neurobiological basis: neuroimaging evidence for the involvement of the frontal cortex. American journal of psychiatry, 159(10), 1642-1652.

Hallgren, M., Vancampfort, D., Giesen, E. S., Lundin, A., & Stubbs, B. (2017). Exercise as treatment for alcohol use disorders: systematic review and meta-analysis. British Journal of Sports Medicine, 51(14), 1058-1064.

Khanna, S., & Greeson, J. M. (2013). A narrative review of yoga and mindfulness as complementary therapies for addiction. Complementary therapies in medicine, 21(3), 244-252.

Kok, T., de Haan, H., van der Meer, M., Najavits, L., & de Jong, C. (2015). Assessing traumatic experiences in screening for PTSD in substance use disorder patients: What is the gain in addition to PTSD symptoms?. Psychiatry research, 226(1), 328-332.

Leenders-van den Berkmortel, M.A.H., de Hoon, K. & Jansen, G. (2010). Agressieregulatie in de verslavingszorg. In J. de Lange (red.), Psychomotorische therapie. Lichaams-en bewegingsgerichte interventies in de GGZ (pp. 35-52). Amsterdam, Nederland: Boom.

Li, W., Howard, M.O., Garland, E.L., McGovern, P. & Lazar, M. (2017). Mindfulness treatment for substance misuse: a systematic review and meta-analysis. Journal of substance abuse treatment, 75, 62-96.

Limsanon, T., & Kalayasiri, R. (2015). Preliminary effects of progressive muscle relaxation on cigarette craving and withdrawal symptoms in experienced smokers in acute cigarette abstinence: a randomized controlled trial. Behavior therapy, 46(2), 166-176

Linke, S. E., & Ussher, M. (2015). Exercise-based treatments for substance use disorders: evidence, theory, and practicality. The American journal of drug and alcohol abuse, 41(1), 7-15.

Lutz, D. J., Gipson, D. R., & Robinson, D. N. (2019). Yoga as an adjunct for treatment of substance abuse. Practice Innovations, 4(1), 13.

More, A., Jackson, B., Dimmock, J. A., Thornton, A. L., Colthart, A., & Furzer, B. J. (2017). Exercise in the treatment of youth substance use disorders: Review and recommendations. Frontiers in psychology, 8, 1839

Park, C., Russell, B., & Fendrich, M. (2018). Mind-Body Approaches to Prevention and Intervention for Alcohol and Other Drug Use/Abuse in Young Adults. Medicines, 5(3), 64.

Price, C. J., Thompson, E. A., Crowell, S. E., Pike, K., Cheng, S. C., Parent, S., & Hooven, C. (2019). Immediate effects of interoceptive awareness training through Mindful Awareness in Body-oriented Therapy (MABT) for women in substance use disorder treatment. Substance abuse, 40(1), 102-115.

Paulus, M. P., & Stewart, J. L. (2014). Interoception and drug addiction. Neuropharmacology, 76, 342-350.

Rosenbloom, M. J., Pfefferbaum, A., & Sullivan, E. V. (2004). Recovery of short-term memory and psychomotor speed but not postural stability with long-term sobriety in alcoholic women. Neuropsychology, 18(3), 589.

Sallmann, J. (2010). Going Hand-in-Hand”: Connections Between Women's Prostitution and Substance Use. Journal of Social Work Practice in the Addictions, 10(2), 115-138.

Salom, C. L., Williams, G. M., Najman, J. M., & Alati, R. (2015). Substance use and mental health disorders are linked to different forms of intimate partner violence victimisation. Drug and alcohol dependence, 151, 121-127.

Schmidt, A. F., Eulenbruch, T., Langer, C., & Banger, M. (2013). Interoceptive awareness, tension reduction expectancies and self-reported drinking behavior. Alcohol and alcoholism, 48(4), 472-477

Simonton, A. J., Young, C. C., & Brown, R. A. (2018). Physical Activity Preferences and Attitudes of Individuals with Substance Use Disorders: A Review of the Literature. Issues in mental health nursing, 39(8), 657-666.

Sönmez, M. B., Kahyacı Kılıç, E., AteÅŸ Çöl, I., Görgülü, Y., & Köse Çınar, R. (2017). Decreased interoceptive awareness in patients with substance use disorders. Journal of Substance Use, 22(1), 60-65

Stewart, J. L., Juavinett, A. L., May, A. C., Davenport, P. W., & Paulus, M. P. (2015). Do you feel alright? Attenuated neural processing of aversive interoceptive stimuli in current stimulant users. Psychophysiology, 52(2), 249-262.

Stoffels, L., Van Busschbach, J.T., Van Berkel, K., De Lange, J., & De Haan, H., 2019. In: J. de Lange, O. Glas, J. van Busschbach, C. Emck, & T. Scheeuwe (Eds.), Psychomotor interventions for mental health - Adults: A movement- and body-oriented approach (pp. 267-304). Amsterdam: Boom.

Stoutenberg, M., Warne, J., Vidot, D., Jimenez, E., & Read, J. P. (2015). Attitudes and preferences towards exercise training in individuals with alcohol use disorders in a residential treatment setting. Journal of substance abuse treatment, 49, 43-49.

Van den Brink, W., Van de Glind, G., & Schippers., G. (2013). Multidisciplinaire richtlijn opiaatverslaving. Utrecht.

Van Wamel, A., Muusse, Ch., Van Rooijen, S. (2012). Handreiking geïntegreerde behandeling dubbeldiagnose patiënten. Utrecht, Nederland: Trimbos instituut.

Verdejo-Garcia, A., Clark, L., & Dunn, B. D. (2012). The role of interoception in addiction: a critical review. Neuroscience & Biobehavioral Reviews, 36(8), 1857-1869.

Volkow, N.D., Fowler, J.S. & Wang G-J (2004). The addicted human brain viewed in the light of imaging studies: brain circuits and treatment strategies. Neuropharmacology, 47(1), 3-13.

Volkow, N. D., Koob, G. F., & McLellan, A. T. (2016). Neurobiologic advances from the brain disease model of addiction. New England Journal of Medicine, 374(4), 363-371.

Wang, D., Wang, Y., Wang, Y., Li, R., & Zhou, C. (2014). Impact of physical exercise on substance use disorders: a meta-analysis. PloS one, 9(10).

Aanpassingsstoornissen, met name burn-out en stress

Onderzoek laat een positief effect zien van aerobe fitness op stressklachten die gerelateerd zijn aan burn-out en depressie (Gerber, Lindwall, Lindegård, Börjesson, & Jonsdottir, 2013). Ook is er een gunstig effect op emotionele uitputting, vermoeidheid en slaapkwaliteit bij studenten (De Vries, Van Hooff, Geurts, & Kompier, 2016). Een RCT naar het effect van fysieke inspanning wijst op reductie van stress en uitputting, hetgeen potentieel kostenbesparend kan werken (Bretland & Thorsteinsson, 2015). Er is evidentie voor lichaamsbeweging in zowel preventie als behandeling van burn-out (Knapen, Moriën, & Vancampfort, 2017). Bewegingsinterventies, psycho-educatie over bewegen en gezondheid, adem- en relaxatietechnieken en het organiseren van bedrijfssport dragen bij aan inzicht en preventie. Een combinatie van inspanning en ontspanning helpt lichaamssignalen te leren herkennen. Bij PMT is het voelen en aangeven van grenzen een belangrijk thema (video: https://youtu.be/feldaORCRaY ). In de behandeling van burn-out is verbetering van aerobe fitheid en energiebalans nodig voor stapsgewijze opbouw van veerkracht en zelfvertrouwen. Een Belgische studie naar toepassing van PMT in combinatie met mentale training legt hierbij de nadruk op persoonlijke succesfactoren (Knapen, Myszta, & Moriën, 2016). In deze studie kreeg 50% van een heterogene groep mensen met een psychische kwetsbaarheid werk en 90% was na een jaar nog steeds werkzaam. Een onderbouwde motiveringsstrategie is van belang om te blijven bewegen (Knapen, Vancampfort, & Schoubs, 2012; Prochaska, & Velicer, 1997). In preventieve sfeer kunnen bedrijven aandacht geven aan duurzame sportbeoefening (Bernaards, Den Besten, & Jansen, 2015).
Wat betreft relaxatie bij stress-gerelateerde aandoeningen integreert PMT diverse vormen van spanningsrelatie (Knegtering, 2010). Ook kunnen binnen PMT mindfulness technieken worden toegepast in de behandeling van stress (Van den Hout, 2006).

Referenties

Bernaards, C. M., den Besten, L. A. A., & Jansen, Y. J. F. M. (2015). Determinanten van duurzame sportbeoefening bij deelnemers aan bedrijfssport. Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen, 93(3), 102-108.

Bretland, R. J., & Thorsteinsson, E. B. (2015). Reducing workplace burnout: The relative benefits of cardiovascular and resistance exercise. PeerJ, 3, e891.

De Vries, J. D., van Hooff, M. L., Geurts, S. A., & Kompier, M. A. (2016). Exercise as an intervention to reduce study-related fatigue among university students: A two-arm parallel randomized controlled trial. PloS one, 11(3).

Gerber, M., Lindwall, M., Lindegård, A., Börjesson, M., & Jonsdottir, I. H. (2013). Cardiorespiratory fitness protects against stress-related symptoms of burnout and depression. Patient education and counseling, 93(1), 146-152.

Knapen, J., Moriën, Y., & Vancampfort, D. (2017). Evidentie voor lichaamsbeweging in de preventie en behandeling van burn-out. Neuron, 21(4), 6-10.

Knapen, J., Myszta, A., & Moriën, Y. (2016). Integration of mental and psychomotor training in vocational rehabilitation for persons with mental illness improves employment. International Journal of Psychosocial Rehabilitation, 20(2), 34-8.

Knapen, J., Vancampfort, D., & Schoubs, B. (2012). Motiverend bewegingsadvies in de ambulante geestelijke gezondheidszorg: een stappenplan. In: J. Simons, Actuele themata uit de psychomotorische therapie (pp. 45-75). Eds Acco: Leuven.

Knegtering, H. (2010) Spanningsregulatie; een aanzet voor de ontwikkeling van integratieve richtlijnen bij stressgerelateerde aandoeningen. Tijdschrift voor vaktherapie, 6, 3-10.

Prochaska, J. O., & Velicer, W. F. (1997). The transtheoretical model of health behavior change. American journal of health promotion, 12(1), 38-48.

Van den Hout, I. (2006) Mindfulness-based stress reduction; Een nieuwe invalshoek voor psychomotorische therapie? Tijdschrift voor vaktherapie, 3, 10-16.

Kinder en jeugd

De doelgroep ‘kinder en jeugd’ is op zich geen stoornisgroep, maar vormt evenwel een belangrijk aandachtsgebied voor praktijk en onderzoek op het gebied van PMT. Academische proefschriften zijn geschreven door Hammink (2003), Emck (2011) en Moeijes (2019). Met name door Emck en medeonderzoekers aan de VU Amsterdam is wetenschappelijk onderzoek verricht psychomotorisch functioneren.
Een PMT-handboek voor kinder en jeugd is in de maak. Tot aan het moment van uitgave wordt op deze plaats volstaan met het opnemen van een selectie van studies in de referentielijst.

Referenties

Emck, C. (2004). Psychomotor functioning of children with psychiatric disorders. A psicomotricidade, 3, 61-9.

Emck, C. (2011). Gross motor performance in children with psychiatric conditions. Academisch proefschrift; Amsterdam, Vrije Universiteit.

Emck, C. (2012). Bewegingsproblemen bij kinderen met psychiatrische stoornissen. Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 51, 3-12.

Emck, C. (2014). Double trouble? Movement behaviour and psychiatric conditions in children: An opportunity for treatment and development. The Arts in Psychotherapy, 41, 214-222.

Emck, C. (2017). Beter in balans: over de rol van motoriek, balans en bewegingsinterventies bij kinderen met autisme. Neuropraxis, 21(4), 81-87.

Emck, C., & Bosscher, R. J. (2010). PsyMot: An instrument for psychomotor diagnosis and indications for psychomotor therapy in child psychiatry. Body, Movement and Dance in Psychotherapy, 5(3), 244-256.

Emck, C., Bosscher, R., Van Wieringen, P., Van Beek, P., & Doreleijers, T. A. H. (2010). Opvallend, onhandig, onbesuisd of onzeker? psychomotorische kenmerken van kinderen met psychiatrische stoornissen. In J. De Lange (Ed.), Psychomotorische therapie. Lichaams- en bewegingsgerichte interventies in de ggz (pp. 195-226). Amsterdam: BOOM.

Emck, C., Bosscher, R. J., Beek, P. J., & Doreleijers, T. A. H. (2009). Gross motor performance and self-perceived motor competence in children with emotional, behavioural, and pervasive developmental disorders: a review. Developmental Medicine and Child Neurology, 51(7), 501-517. 

Emck, C., Bosscher, R. J., Van Wieringen, P. C. W., Doreleijers, T. A. H., & Beek, P. J. (2011). Gross motor performance and physical fitness in children with psychiatric disorders. Developmental Medicine and Child Neurology, 53(2), 150-155.

Emck, C., Bosscher, R. J., Van Wieringen, P. C. W., Doreleijers, T. A. H., & Beek, P. J. (2012). Psychiatric symptoms in children with gross motor problems. Adapted Physical Activity Quarterly (APAQ), 29(2), 161-178.

Emck, C., Plouvier, M., & Van Lee, M. (2012). Body experience in children with intellectual disabilities with and without externalising disorders. Body, Movement and Dance in Psychotherapy, 7(4), 263-275.

Emck, C., & Van der Kamp, M. (2008). Te bang om te bewegen? Het bewegingsgedrag van kinderen met angststoornissen. Tijdschrift voor Vaktherapie, 4(1), 19-25.

Hammink, N.H. (2003) Psychomotorische diagnostiek binnen het kinder- en jeugdpsychiatrisch zorgveld; Ontwikkeling van een PsychoMotorisch Diagnostisch Construct. Academisch proefschrift Erasmus Universiteit Rotterdam. Maastricht: Shaker Publishing BV.

Jonkman, A., Teune, A., & Emck, C. (2007). PDD en DCD: een paar apart? Motorische problemen bij kinderen met een pervasieve ontwikkelingsstoornis. Tijdschrift voor Vaktherapie, 3(1), 11-17.

Moeijes, J. (2019). Sports participation, psychosocial health and health-related quality of life: A cross-sectional and longitudinal study in Dutch primary school children. Academisch proefschrift; Amsterdam, Vrije Universiteit.

Moeijes, J., Van Busschbach, J. T., Bosscher, R. J., & Twisk, J. W. (2018). Sports participation and psychosocial health: a longitudinal observational study in children. BMC public health, 18(1), 702. 

Moeijes, J., Van Busschbach, J. T., Lockhart, K. L., Bosscher, R. J., & Twisk, J. W. R. (2018). Characteristics of sports participation and psychosocial health in children: Results of a cross-sectional study. European Journal of Sport Science, 19(3), 365-374

Stins, J. F., Emck, C., de Vries, E. M., Doop, S., & Beek, P. J. (2015). Attentional and sensory contributions to postural sway in children with autism spectrum disorder. Gait and Posture, 42(2), 199-203.

Stins, J. F., Ledebt, A., Emck, C., van Dokkum, E. H., & Beek, P. J. (2009). Patterns of postural sway in high anxious children. Behavioral and Brain Functions, 5(1), 42

Van Damme, T., Simons, J., Sabbe, B., & Van West, D. (2015). Motor abilities of children and adolescents with a psychiatric condition: A systematic literature review. World journal of psychiatry, 5(3), 315.

Zoon & Bartelink, (2017) vaktherapie. Nederlands Jeugdinstituut.

[1] Hieronder vallen verstandelijke beperkingen, communicatiestoornissen, autisme, ADHD, leerstoornissen en motorische stoornissen.

[2] Onder deze groep vallen o.a. een delirium of delier, dementie (w.o. ziekte van Alzheimer, Huntington en Parkinson) en de beperkte neurocognitieve stoornis.